Бөртө аатын аан дойду таһымыгар

Бу күннэргэ Хаҥалас улууһун 2-с Малдьаҕар бочуоттаах олохтооҕо,  байыаннай дьайыы кыттыылааҕа, «Саха Боотур» диэн уол оҕону эт-хаан өттүнэн эрчийэр, дойдуга бэриниилээх буоларга иитэр уһуйаан салайааччыта, Андрей Юльевич Артамонов көҕүлээһининэн, Бөртө нэһилиэгэр «Оһуохай киэһэтэ» диэн бэрт сэргэх, кэскиллээх тэрээһин буолан ааста.

Бу тэрээһин сыала-соруга Хаҥалас улууһугар оһуохай сайдарын туһугар анаммыт “төгүрүк остуолу” тэрийэн, аныгыс сыл саҥатыгар бу нэһилиэккэ «Бөртө оһуохайа» диэн өрөспүүбүлүкэ таһымнаах эр дьон оһуохайдьыттарыгар анаммыт күрэҕи ыытар туһунан, тустаах дьону кытары атах тэпсэн олорон инники барылы ылыныы диэн этэ.

Биир бэйэм идэбинэн бу тэрээһиҥҥэ олус сыһыаным суох курдук эрээри, Хаҥалас улууһугар өбүгэлэрбититтэн маныаха диэри кэлбит Аар Айыы итэҕэлин көҕүлүүр түбүктээх буоламмын, онно эбии төрөппүт аҕам Василий Николаевич Харитонов, Хаҥалас улууһун Аар Дархан оһуохайдьыта буоларынан сиэттэрэн уонна саха дьоно Айыы сырдык тыыннара (духуобунастара) чэбдигирэригэр сүрэхпинэн-быарбынан олуһун диэн баҕарарым бэрт буолан, тиийэн кыттыыны ылан, ол тэрээһинтэн туох санаалаах-оноолоох кэлбитим туһунан кыратык санаа үллэстэргэ сананным.

Бу тэрээһиҥҥэ олохтоохтортон ураты, Хаҥалас улууһун култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга салалтатын үлэһиттэрэ (сал. Варламова Ф.Р.), Дьокуускайтан Арчы дьиэтин иһинэн үлэлиир «Күн дьоно» этно-фольклорнай түмсүү (сал. Кондратьева Е.И.), Саха Өрөспүүбүлүкэтин «Оһуохай» түмсүү (сал. Николаева М.Т.) уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Тойук» фольклорнай бөлөх урукку салайааччыта, тойуккка, сиэргэ- туомҥа үөрэтии элбэх кинигэлэрин ааптардара Федорова Г. Г. кэлэн кыттыыны ылбыттара элбэҕи этэрин ааһан инникигэ эрэли үөскэтэр.

Тэрээһин бастаан М.Е. Васильева аатынан 2-ис Малдьаҕар орто оскуолатыттан саҕаланна. Манна бастакынан, Хаҥалас улууһун «Арчы дьиэтин» салайааччыта Л.В. Харитонова, сэтинньи ый Байанай ыйа буоларынан сиэттэрэн, киниэхэ аналлаах сиэри-туому, алгыһы, тойугу эппитин кэннэ «Күн дьоно» этно-фольклорнай түмсүү дьоно, кырыымпа кыттыгастаах, хомус доҕуһуоллаах алгыһы оҥордулар.

Бу кэннэ «Күн дьоно» күнү батыһар оһуохайы оройуттан туттулар. Онно өйдөөн көрбүтүм, аҕам саастаах оһуохайдьыттары, оскуола оҕолоро төгүрүччү тас өттүнэн эргийэн туран оһуохайдыы сылдьаллара көрүөхтэн кэрэ эрэ буолбакка, бу кырдьа барбыт оһуохайдьыттары солбуйар эдэр көлүөнэ этээччилэрэ кэннилэриттэн тыына, эбиллэ-үксүү, үүнэ-тэнийэ турар билгэ бэлиэлэрэ буолан мин харахпар көһүннэ. Оннук эрэ буоллун диэн Үрүҥ Аар Тойон Таҥараттан көрдөстөхпүт-ааттастахпыт буоллун. Тоҕо диэтэргит, оһуохай бу итэҕэлбит биир сүрүн сайдар салаата, туллубат тутааҕа, дьону түмэр түһүлгэтэ буолар. Онно олоҕураммын, мин Андрей Юльевич көҕүлээһинин өйүүбүн, биһириибин уонна киниэхэ хайдах сатанарынан күүс-көмө, өйөбүл-тирэбил буола сатыыбын.

Оһуохай кэннэ, кэлбит ыалдьыттарбыт кылаастарынан арахсаннар, оҕолорго оһуохайга маастар-кылаас ыыттылар, билиилэрин-көрүүлэрин хаҥаттылар, бу оскуолаттан тахсан эрэр эдэр оһуохай этээччилэригэр сүбэ-ама биэрдилэр. Ол түмүгэр ыалдьыттар бэлиэтээбиттэринэн, элбэх оҕо, ордук уолаттар этэр дьоҕурдаахтара көһүннэ. Олор истэригэр мин бииргэ төрөөбүт балтым уола баарын истэн, сүргэм көтөҕүллэн, биир тутум үрдээбиккэ дылы буоллум.

Эбиэт кэннэ ыалдьыттары «Дьөһөгөй оҕото» (сал. Максимова П.И.) диэн нэһилиэк түмэлигэр сырытыннардылар, көрдөрдүлэр, сиһилии кэпсээтилэр. Манна сылдьан, хаҥаластар мээнэҕэ даҕаны «хаҥыл аттаах хаҥаластар» диэн ааттамматах эбиппитин көрөн санаабыт көтөҕүллэн, уохпут күүһүрэн, ыалдьыттарбытын салҕыы Бөртө туруору үрдүк хайатыгар илдьэн, Элиэнэ эбэбит үөһүгэр томтойон үөскээбит Тойон Арыыбытын көрдөрөн, сөрү диэн сөхтөрдүбүт.

Дьэ ол кэннэ «Аан Аартык» диэн нэһилиэк Култууратын дьиэтигэр тиийэммит торумнаабыт «төгүрүк остуолбут» тула, атах тэпсэн олорон оһуохайбыт сайдарын туһугар кэпсэтиибитин саҕалыах иннинэ ыҥырыллан кэлбит үөрэхтээх дьоммут оһуохай туһунан тылларын-өстөрүн иһиттибит, Хаҥалас улууһугар оһуохай сайдыытыгар анаммыт слайданы көрдүбүт, дакылааттары иһиттибит.

Ол түмүгэр тыл этээччилэр өттүлэриттэн араас дьикти санаа этилиннэ. Ол тылларга тохтоон ааһар эбит буоллахха, бастатан туран, улуу убайбыт Былатыан Ойуунускай «Якутские сказки (олонхо) её сюжет и содержание» диэн кинигэтигэр, «олонхоҕо оһуохай ахтыллыбат» диэн тыллар баалларыгар сигэнэн, сахаларга оһуохай диэн суох эбит, оччотугар кини бүрээттэртэн, ол эбэтэр хайа эрэ (өйдөөн истибэтим) омуктартан кэлбит буолуон сөп диэн этиини, биир бэйэм олох тириим таһынан иһиттим. Онно утараммын тыл эттим уонна «Күн дьоно» түмсүүлэр дуоҕалаах (былаахтаах) кэлбиттэрин туһанан, онно ойууламмыт түҥ былыргы киһи тааска оһуохайдьыттары ойуулаабыт ойуутун холобур оҥостоммун, сахаларга оһуохай былыр-былыргыттан, бронза үйэ иннинээҕи кэмтэн баарын бу ойуу туоһулуурун дьоҥҥо илэ көрдөрөммүн, хойдубут хааммын убатан, саппаҕырбыт санаабын сайҕанан, куһаҕан буолуох курдук турукпуттан тахсан абыранным.

Манна диэн эттэххэ, бу түмсүүгэ кэлбит бас-көс дьон: «Күн дьоно» түмсүү, «Саха боотур» уһуйаан уонна «2-ис Малдьаҕар нэһилиэгин» дуоҕаларын айааччылара (автордара) буоларбынан кыратык да буоллар, күөн тутуннум, син тугу эмит туһалааҕы айа-тута сылдьар эбиппин диэн сананным.

Салҕыы, аны, эмиэ Ойуунускай 1930 сыллаахха суруйбут ыстатыйатыгар, «саха үҥкүүтэ күнү көрсө барар, онтон бүрээт, монгол гиэнэ күнү батыһа барар уратылаах» диэн кэлин элбэхтик иһиллэр этиигэ, мин тус санаам эмиэ утары. Тоҕо диир буоллахха, «күнү утары, ол эбэтэр күнү көрсө» диэн тылы киһи араастаан ылыныан сөп. Холобура мин, оһуохай күн тахсыбытын кэннэ этиллэр эбит буоллаҕына, ол аата күн тахсыбытын кэннэ, атыннык эттэххэ күнү көрсө этиллиэхтээх диэн өйдүүбүн. Онтон «күнү утары» диэн тыл эмиэ, күнү утары эргиччи туран оһуохайдыаҕыҥ диэн өйдөнүөн уонна толкуйданыан эмиэ сөп курдук. Ол эрээри, хайдах да буолтун иһин, былыр-былыргыттан биһиги өбүгэлэрбит күн эргиирин хоту эргийэн кэлбит оһуохайдара, ким эрэ суруйуутунан төттөрү эргийэрэ табыллыбата буолуо диэхпин баҕарабын. Билигин аны бара сатаан, хайалара эрэ, саха быһаҕын былыргы дьон хаҥас илиилэринэн тутталлар этэ диэн турдахтарына, ону уларытар төрдүттэн кыаллыбатын курдук. Оһуохай күнү батыһа, ол аата сырдыгы батыһа барара уларытыллыбатар ханнык этэ. Онон оһуохайы салҕыы сайыннара сатыыр эбит буоллахпытына, итинник саарбах санааларга, эриллэҕэс этиилэргэ санаабытын уурбатах ордук буолуо.

Бу диэн эттэххэ, тэрээһин бэркэ ыытыллан, соругун ситэн, Бөртө нэһилиэгин уонна Хаҥалас улууһун култуураҕа уонна духуобунай сайдыытын салалталарын өттүлэриттэн өйөбүлү ылан, эһиилги олунньу ый саҥатыгар «Бөртө оһуохайа» диэн бүтүн республикатааҕы эр дьоҥҥо анаммыт күрэс торумҥа киирэн ыытыллар буолбутунан тустаах дьону эҕэрдэлиибин, бу тэрээһини ыытар дьоҥҥо үлэлэригэр үрдүк ситиһиилэри баҕарабын уонна «Күн дьоно» икки «Оһуохай» түмсүүлэргэ бииргэ кэлэн тэрээһини өйөөн көхтөөх кыттыыны ылан барбыттарыгар Хаҥалас улууһун салалтатын аатыттан улахан махталбын тириэрдэбин!

Түмүк тылбар, Бөртө нэһилиэгин олохтоохторугар эмиэ, туһулаан тэрээһини көҕүлээччигэ Андрей Артамоновка улахан махталбын биллэрэбин. Бу «Бөртө оһуохайа» диэн санаа, Андрей Юльевичка чахчы даҕаны мээнэҕэ төбөтүгэр кэлбэтэх, үөһээттэн этиллибит этитии буолуон эмиэ сөп курдук. Тоҕо диир буоллахха, «төгүрүк остуолга» этэн аһарбытым курдук, Аан дойду Улуу киһитэ диэн ааттаммыт Чыҥыс Хаан төрүччүтүгэр сурулларынан, кини өбүгэлэрин төрдүгэр Бөртө Чоной (Мартай Куо) турар. Кини кэнниттэн, хас эмэ көлүөнэ хойутаан төрөөбүт Бардам Боотур диэн киһиттэн 3 уол оҕо төрөөбүт. Олортон биирдэрэ Дьөһөгөй Боотур диэн уол. Бу уолтан Чыҥыс Хаан төрөөбүт диэн бэлиэтэнэ сылдьар. Ону ааһан Чыҥыс Хаан бастакы тапталлаах кэргэнин аата, эмиэ Бөртө диэнин билигин киһи барыта кэриэтэ билэр. Манна олоҕуран «Бөртө оһуохайа» диэн тэрээһин «Бөртө» диэн албан ааты Аар саарга аатырдан, суон сурахтаан, туустаан-тумалаан, кэлин бу аат Хаҥалас улууһугар уонна Саха сиригэр эрэ буолбакка, бүтүн Аан дойдуга, аныгы тылынан бренд буолан биллэн, Бөртөттөн төрүттээх түүр омуктар бука бары анаан-минээн Бөртөҕө кэлэн махтанар-сүгүрүйэр сирдэрэ буоллар төһө эрэ бэрт буолуох этэ. Оннук буоллар ханнык!

Маны этэн тураммын урут этэр этиибин хатылыам этэ: «Түүрдэр түмсэр, сахалар сомоҕолоһор, ураанхайдар уруулаһар кэммит кэллэ, онон бука бары биир санаалаах, биир оһуохайдаах, биир итэҕэллээх, иллээх уонна эйэлээх, саха омугун төрүттээбит хаҥаластар буоларбытын умнумуоҕуҥ» диэн уонна Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев эппитин курдук, «олохпутун чиҥэтиэҕиҥ, киэҥ далааһыннаахтык үлэлиэҕиҥ» диэн бука барыгытын ыҥырабын.

Александр Харитонов, Покровскайдааҕы оҕо-ойуулуур дьүһүннүүр оскуолатын дириэктэрэ