Биһиги кыайыахпыт, диэн баҕа санаа биһигини кууһара

“Саха сирэ” хаһыаты олус таптаан, астынан ааҕабын, ол иһин сурутан дьиэбэр ылабын.  Аҕа саастаах, эбээ тэҥэ киһи быһыытынан эһиэхэ, кыһаллан үлэлии сылдьар дьоҥҥо –  хаһыатчыт кэлэктиипкэ, бары сырдыгы, үтүөнү, дьоллоох олоҕу баҕарабын, алгыыбын!

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр  Улуу Кыайыы 80 сылынан сибээстээн, Ийэ дойдуларын көҥүлүн туруулаһан  фашист халабырдьыттар сэриилэрин үлтүрүппүт аҕа саастаах дьо­­руой көлүөнэ  холобура суох дьоруойдуу быһыытын туһунан  ытык дьоммут сырдык ааттарын санаан-ахтан ахтыыларгытын биһиэхэ, хаһыакка, суру­йуҥ диэбиккитин ааҕан баран, үөрэн, долгуйан бу суруйан эрэбин. Харах-көс мөлтөҕүнэн устуруоканы тутуспаппын бырастыы гыныҥ…

Төрөппүттэрдээх аата тулаайах кэриэтэ…

1931 сыллаах төрүөхпүн, Сунтаар Күндэйэтигэр төрөөбүтүм, ытык Сунтаар күөл кытылыгар, Папанин аатынан холкуос сиригэр-уотугар иитиллибитим. Холкуостар тэриллэр сылларыгар төрөппүттэрим арахсыбыттар, мин төрөөбүт аҕам араспаанньатын бэлэх гынан иҥэринэн сылдьабын уонна төрөөбүт аҕабар иитиллибэтэхпиттэн билиҥҥээҥҥэ диэри хомо­йобун. Аҕам Гуринов Дмитрий Егорович, үөрэҕэ суох да буоллар, туруу үлэһит бэрдэ этэ.

«Биһиги, оччотооҕу оҕолор, холкуоска үлэбит быыһыгар 4-5-с кылаастарга үөрэммиппит. Мин кэлин ол бииргэ үөрэммит оҕолорбун кытта салгыы алтыспатах хомолтолоохпун.
Мин улаатан, ситэн, атын куоракка үөрэнэн, быраас идэлэммитим».

Холкуостааһын саҕана, 1931-1932 сылларга буолуо,  аҕам ийэбин кытта сүбэлэспэккэ эрэ хас да ынаҕын, атыыр оҕуһун,  малын-салын, үүт эрийэр сэппэрээтэригэр тиийэ холкуоска холбообут. Кини Күндэйэҕэ улаханнык ытыктанар, Миитиккэ диэн ааттанар киһи этэ. Ийэм, Ксенофонтова Александра Ксенофонтовна, олус аламаҕай, ыалдьытымсах, минньигэс астаах-үөллээх, сүөгэй үүттээх чээйдээх  Үчүгэй Өлөксөөс диэн ааттаах кэрэ, сырдык киһи этэ. Ийэм котоку сэрии ыар сылларыгар, кыайыы да кэнниттэн биһигини соҕотоҕун иитэлээн, үөрэттэрэн, улаатыннаран киһи-хара оҥорбутун олус махтана саныыбын. Ол гынан,  аҕабыттан арахпытын ылыммаппын, баччааҥҥа диэри хомойобун…

Холкуос үлэтигэр умса-төннө түспүппүт

Биһиги көлүөнэ 8-9-таахпытыттан оонньооботох саас­таах сэрии сылларын оҕолоробут, онон эр дьоммут бары сэрии­гэ барбыттарын-ыҥырыллыбыттарын кэннэ  Папанин аатынан холкуоспут үлэтигэр:  окко, бурдук, үүнээйи, сир аһа  хомууругар умса-төннө түспүппүт. Оҕолор буоллахпыт: “Ээ, бу сэрии биир, икки-үс сылынан бүтүө”, – дэһэн кэпсэтэрбит. Аччыктааммыт отон, хаптаҕас хомуйан сиэхтиирбит. Холкуоспут сыл бүтүүтэ көлөһүн күнүгэр дохуот түҥэтэрэ, бып-быыкаа нэчи­миэн бурдук сыыһа, дуона суох сэлиэ­һинэй бурдук оҕото тиксэрэ, бүттэ. Ону суорунаҕа тардан, кэмнээн хааһы, сахалыы лэппиэскэ оҥорон сиэхтиир этибит. Уонна ийэлэрбит, эбээлэрбит барахсаттар ол-бу үүнээйи сэбирдэҕин хомуйан арыы буочукатыгар тар оҥорор этилэр. Кэлин, ууллубутун, сыматыйбытын кэннэ саас, сайын кэпиир дуу, иэдьэгэй дуу курдугу сиирбитин өйдүүбүн.

Биһиги, оҕолор, биригээдэнэн отууга хоно сылдьан от охсон, мунньан улахан дьонтон олус хаалсыбат курдук үлэлиирбит.  Ол  тухары “муҥ-таҥ, ыарахан-куһаҕан” диэн кэпсэппэт да этибит, сэрии түргэнник бүттэр диэн баҕа санаа биһигини кууһара, дьоммут да оннук “Барыта – фроҥҥа, сэриигэ – кыайыы туһугар!” диэн этэллэрэ. Сэрии ыарын эҥээрбитинэн бииргэ тэлбит биир саастыылааҕым, соторутааҕыта олохтон бараахтаабыт Анна Львовна Николаева маннык суруйан хааллараахтаабыта: “Мин ийэм Федотова Александра Федотовна арыы бөҕөнү арыылыыра да, биһиэ­хэ, оҕолорго, биир да кыраамы биэрбэтин бэркиһиирим. Ол арыыбыт барыта  фроҥҥа барар, сэриигэ баччаны биэрэҕит диэн нуорма, сорудах түһэриллэр эбит”.

Холкуоспутугар  бурдук хомууругар түүтэхтэн куолас тохтубутун бэ­­йэҕэ хому­йан ылар кытаанахтык бобуллара, кэтииллэр этэ.  Бири­гэдьиирдэр, бэрэссэдээтэллэр, куолаһы хомуйдаххытына буруйдуохпут диэн сэрэтэллэрэ.  Сайын оскуола кэнниттэн анал биригээдэ тэриллэрэ. Үлэ уруо­гун учууталын салалтатынан оҕолор Сунтаар күөлбүт боруу отун атах сыгынньах сылдьан күһүн хойук­кааҥҥа, оскуолаҕа үөрэх саҕаланыар диэри хос­тоон, тыаҕа соһон таһааран, тэлгэтэн куурдар этибит. Итини барытын толордоххуна, үлэ күнэ ааҕыллара.

Сунтаар күөлэ эбэбит быйаҥа абыраабыта

Ийэлэрбит, эбээлэрбит барахсаттар таҥас-сап тигэн фроҥҥа ыыталлара. Биһиги, кыргыттар, хантан эрэ кэлбит эмиэрикээнискэй куулунан былаачыйа тиктэн кэтэрбит, санаатахха, үчүгэйэ сүрдээх этэ.

Биһиги ытык Сунтаар күөлбүт улахан,  дириҥ,  ып-­ыраас уулааҕа. Сэрии ыар, сут-кураан даҕайсыбыт сылларыгар Эбэбит  биһигини аһатан-сиэтэн  олус да абыраабыта. Собото бөдөҥө, минньигэһэ, саас, сайын, күһүн куһа-хаа­һа, көтөрө, атын да харамайа элбэҕэ. Ийэлэрбит, эбээлэрбит котокулар сааһын куйуурдаан собо бөҕөнү ылаллара. Оттон муҥхаҕа дэриэбинэ бүтүннүүтэ көһөн киирэрэ, сэргэхсийии, үөрүү буолара. Оҕолору-уруулары барыбытын киллэрэн, киһи ахсаанынан балыгы куулунан үллэрэр этилэр. Үссэнэрбит, сэниэлэнэрбит, кыайыы туһа диэн үлэлиирбит.

Дойдубутун, холкуоспутун кэҕиннэрбэтэхпит

Түмүктээн эттэххэ, биһиги, оонньооботох оҕо саастаах сэрии сылларын оҕолоро,  уоттаах сэрии түргэнник бүттүн, фашизмҥа кыайтарыахпыт суоҕа, хайаан даҕаны кыа­йыы биһиэнэ буолуо диэн эрэл санаа­лаах  ийэлэрбитин, эбээлэрбитин, эһээлэрбитин кытта тэбис-тэҥҥэ, баҕар ордук да буолуо, үлэлээбиппит,  дойдубутун, сирбитин-уоппутун, холкуоспутун, хаһаайыстыбабытын кэҕиннэрбэккэ кыа­йыы туһа диэн аһы-үөлү, олохтоох бородууксуйаны оҥорон судаарыстыбаҕа, бэйэбит туос аччык, хоргуйар аҥаардаах да сырыттарбыт, биир кыраамыгар тиийэ  энчирэппэккэ туттарбыппыт.

Биһиги Папанин аатынан холкуоспут 1930 сыллаахха тэриллибитэ. Биир дойдулаахпыт К.Е.Ксенофонтов  2006 сыллаахха таһаартарбыт  “Ахтан-санаан аастахха” кинигэтигэр сурулларынан,  холкуоспут сэрии кэнниттэн, 1948 сыллаах отчуот түмүгүнэн, 62 хаһаайыстыбалаах, 220 киһилээх эбит. 6080,93 га сыһыарыллыбыт сирдээх, ол иһигэр 149,75 га ыһыы сирэ, 652 га ходуһа, 372 га мэччирэҥ сирдээх, 2916,41 га ойуур сирдээх эбит. Холкуостаахтар 28148 үлэ күнүн аахсыбыттар. 1507 киилэ эт, 1474 киилэ арыы, 44 875 лиитирэ ыаммытынан үүт дохуоттаммыттар. 292 ынахтаах, ол иһигэр 62 ньирэйдээх, 338 сылгы­лаах эбиттэр. Холкуоска 2 бурдук тардар миэлиҥсэ, уус дьиэ­тэ, 30 сыарҕа,  4 тэлиэгэ, 18 сылгы булууга, 31 бараналаах, 2 сиэйэлкэлээх, 2 малатыылкалаах, 2 илии сэппэрээтэрдээх, 1 ыйааһыннаах, 36 паара ат үүнэ-тэһиинэ баайдаах эбиттэр. Кэлин, сайдыылаах сэбиэс­кэй кэмҥэ  сэрии сылларынаа­ҕы  “Партизан”,  Папанин, Толстой ааттарынан холкуостар  кыаҕырбыт  “Сунтаар” сопхуоһу төрүттээбиттэрэ.

Сырдык кэриэстэригэр сүгүрүйүөҕүҥ!

Итинник. Биһиги, оччотоо­ҕу оҕолор, холкуоска үлэбит быыһыгар 4-5-с кылаастарга үөрэммиппит. Мин кэлин ол бииргэ үөрэммит оҕолорбун кытта  салгыы алтыспатах хомолтолоохпун. Барахсаттар, борбуйбутун көтөҕөр сааспытыгар ыар олох, ыар үлэ ыарахан дьайыыта охсон, доруобу­йалара алларыйан, үгүстэрбит эрдэ олохтон бараахтаабыттара. Мин улаатан, ситэн, атын куоракка үөрэнэн, быраас идэлэммитим. Таптыыр идэбинэн биир тэрилтэҕэ халбарыйбакка 28 сыл үлэлээн-хамсаан кэлбитим, доруобуйа харыстабылын бэтэрээнэбин. Билигин биэнсийэлээх, бочуоттаах сынньалаҥҥа дьоллоохтук олоробун.

Улуу Кыайыы 80 сыл­лаах  өрөгөйдөөх үбүлүөйүнэн Аҕа дойдуларын көмүскэлигэр дьоруойдуу кыргыспыт, сырдык тыыннарын толук уурбут, тыыл фронугар тиһэх тыыннарыгар диэри кыайыыны уһансыбыт-турууласпыт ытык-мааны аҕа көлүөнэ дьоммут сибэтиэй ааттарын дорҕоонноохтук ааттыаҕыҥ, сырдык кэриэстэригэр сүгүрүйүөҕүҥ, хоолдьуктаах баспытын хоҥкутуоҕуҥ!

Александра Гуринова,

94 саастаах сэрии сылларын оҕото, тыыл, үлэ бэтэрээнэ.

ХААРТЫСКА: HTTPS://OLD.NLRS.RU/EXHIBITIONS/TRUZHENIKI-TYLA-V-GODY-VOV/.