“Биһиги Ыстапааммыт” диэн эйэҕэстик ахтар убайбыт

Истэр-көрөр тухары, бастаан производствоҕа үлэлээбит, улахан кэлэктиипкэ буспут-хаппыт, ол сырыттахтарына, айар, суруйар дьоҕурдаахтарын ким эрэ таба көрөн, хаһыат үлэтигэр ыҥырыллыбыт, айар үлэҕэ сыһыарыллыбыт дьон, талааннара кэмигэр арыллан, дьиҥнээх үчүгэй суруналыыс буолаллар.

Мин убайым, аҕам бииргэ төрөөбүт быраата, суруналыыс, үлэ, тыыл бэтэрээнэ, сэрии сылларыгар аҕатын кытта чурапчылары хоту көһөрүү кыттыылаа­ҕа, талааннаах очеркист, публицист, репортер Степан Осипович Алексеев оннук киһи этэ. Кини 1933 сыллаахха атырдьах ыйын 14 күнүгэр Чурапчы оройуонун Хадаар нэһилиэгэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ  төрөөбүтэ. 1953 сыллаахха Чурапчытааҕы педучилищены үөрэнэн бүтэрбитэ. Эйэҕэс-сайаҕас майгы­лаах, ханна да сырыттар, дьону кытта уопсай тылы түргэнник булар киһи – Степан, Ыстапаан дууһатынан романтик этэ, кута-сүрэ мэлдьи киэҥҥэ-куоҥҥа, айылҕаҕа, айаҥҥа-сырыыга талаһара.  Ол да иһин  буол­лаҕа, 1959 сыллаахха кини геодезичес­кай эспэдииссийэ састаабыгар киирэн, төрөөбүт Сахатын сирин устун ыраах айаҥҥа туруммута. Араас омук уолаттарын кытта бэрт үчүгэйдик, таһаарыы­лаахтык үлэлээбитэ. Тапталын, олоҕун аргыһын – Варятын эмиэ эспэдииссийэҕэ үлэлии сылдьан Горнай оройуонугар көрсөн, дьылҕаларын холбообуттара. 1961 сыллаахха Алексеевтар Чурапчыга көһөн кэлбиттэрэ, икки уол, икки кыыс оҕолонон, улахан дьоллоох дьиэ кэргэн ийэтэ-аҕата буолбуттара.

“Аҕабыт үлэтиттэн кэллэҕинэ, дьиэбит сылыйа, сырдыы түһэрэ… Оттон киэһэ хо­­йукка диэри, утуйуох иннинэ, остуоруйа дьоруойдарын араас мүччүргэннээх сырыыларын туһунан, дьиҥ олохтон дьикти түгэннэри, эрэллээх доҕор уонна доҕордоһуу туһунан ылыннарыылаахтык кэпсиирин, кинини кытта бииргэ фантазиялаан, романтикалаан, аан дойду кэрэ сирдэригэр барыларыгар “айаннаан тиийэрбитин” олох умнубаппыт, олус күндүтүк саныыбыт…” – диэн ахталлар оҕолоро, билигин бэйэлэрэ ыал ийэлэрэ-аҕалара. Мин эмиэ, убайбытын Ыстапааны, куруутун хантан эрэ кэлбитин, биитэр ханна эрэ баран иһэрин өйдүүбүн. Үөрэн-көтөн киирэн кэлэрэ. Бинсээктээх, сэлээппэлээх. Бинсээгин сиэбигэр, кырдьык,  хайаан даҕаны уруучукалаах уонна болокунуоттаах буолара – бэлиэтэнэргэ, сурунарга уонна дьоҥҥо көмөлөһөргө мэлдьи бэлэм этэ…

Степан Осипович, дойдутугар Чурапчыга көһөн кэлээт, “Саҥа олох”  (оччолорго «Социализм суола») – оро­йуон хаһыатын эрэдээксийэтигэр, фронтовик-бэйиэт Алексей Спиридонович Бродников ыҥырыытынан, мэктиэлээhининэн, айымньылаах үлэтин саҕалаабыта. Бастаан кэриэктэринэн ылыллыбыта, онтон сыыйа уопутуран, суруйар талаана өссө эбии арыллан, сайдан, литературнай сотрудник буолбута, араас сылларга эрэдээксийэ отделларыгар барыларыгар сэбиэдиссэйдээбитэ. Кини тоҕоостоох тиэмэлэргэ сытыы суруйууларын дьон ылынара, үлэ дьонун туһунан истиҥ уочаркаларын, сэргэх репортажтарын  сөбүлээн ааҕара. Степан Осипович  өр сылларга эрэдээксийэ биир саамай тутаах, тарбахха баттанар киһитэ этэ.  Оттон аймахтарыгар “Биһиги Ыстапааммыт” диэн эйэҕэстик ааттатар, саамай таптыыр, үтүөтэ хаһан даҕаны умнуллубат, истиҥ убайбыт буолар.

Алексеевтар кэлин, уолларыгар Степан Степановичка, куоракка көһөн киирбиттэрэ. Оҕолоругар, сиэннэригэр көмөлөһөрүн таһынан, Степан Осипович,  дьиҥнээх, айылҕаттан айдарыылаах хаһыатчыт буолан, суруйар дьарыгын үйэтин тухары илдьэ сылдьыбыта…  Кини 2004 сыллаахха ыарахан ыарыыттан  күн сириттэн барбыта.

Убайбыт Степан Осипович кэргэнэ, ытыктыыр саҥаспыт Варвара Прокопьевна оҕолорунаан Дьокуускайга олорор, кини потребкооперация туйгуна, үлэ бэтэрээнэ, эйэ­ҕэс эбээ, хос эбээ.  Оттон сиэннэртэн, эһэлэрин батан, айар-суруйар дьон бааллар дуо, диэн ыйытар эбит буоллахха, улахан кыыс Полина Степановна маннык диир: “Сиэннэр тустарынан бакаа чопчу эппэппин эрээри, дьиҥэр, бары да айар үлэҕэ сыһыан­наах, суруйар дьоҕурдаах  оҕолор, онон, арыый түспэти­йиилэрин, сааhырыыларын саҕана,  арааһа, cанааларын сурукка тистэхтэринэ, соhуйуом суоҕа…”

Татьяна МАРКОВА,

Арассыыйа Суруналыыстарын

сойууһун чилиэнэ.

Санаалар

Полина Степановна Алексеева, кыыһа, М.К.Аммо­сов   аатынан ХИФУ старшай преподавателэ, психолог:

– Аҕабыт үлэтин ымпыгын-чымпыгын барытын билэрэ. Оннооҕор, уот бардаҕына, илиилэринэн да набордааннар, хаhыат  хайаан даҕаны бэчээккэ тахсара, ааҕааччыга тиийэрэ. Дэгиттэр, универсал-суруналыыс этэ, туох баар тиэмэҕэ, боппуруоска барытыгар ис-сүрэҕиттэн ылсан суруйара: тыа хаhаайыстабата, успуорт, үөрэхтээһин, култуура – бу эйгэлэр бастыҥ үлэһит дьонноро! Ат сүүрдүүтүн сөбүлүүрэ, хайаан да сырдатара. Матырыйаалы олус түргэнник хомуйара, бэчээттиирэ.  Ардыгар, соҕотоҕун 4 балаhаны барытын бэйэтэ суруйан, толорон, таҥан да таhаарар кэмнэрэ бааллара…

Эрэдээксийэ үлэһиттэрэ, араас тэрилтэлэр төлөпүөннэрин нүөмэрдэрин, үлэhиттэрин ааттыын-суоллуун, дуоһунастыын билэрин, барытын өйүгэр тута сылдьарын сөҕөллөрө.  Үксүн киниттэн киирэн ыйытар этилэрэ. Командировкаларга олус чэпчэкитик барара. Эрэдээксийэ суоппардара, туох эрэ суһал боппуруоска командировкаҕа кини барар буоллаҕына олус үөрэллэрэ: ол аата, сөбүгэр төннөбүт, эбиэттиир сири эмиэ булабыт… Чурапчы ханнык да дэриэбинэтигэр тиийдэҕинэ, аҕабын билэр, үөрэ көрсөр дьоннор хайаан да баар буолаллара. Билбэт да дьонун кытта олус түргэнник уопсай тылы булара.  Аҕам өр кэмҥэ профком бэрэссэдээтэлинэн, чилиэнинэн үлэлээбит буолан, дьиэ кэргэн эмиэ эрэдээксийэ интэриэhинэн олорбуппут…

“Саҥа олох” оччотооҕу кэмнээх үлэhиттэрин үксүлэрин билэбит, өйдүүбүт. Николай Сидоров, Иннокентий Окоемов, Степан Попов, Петр Попов, Петр Оконешников, Петр Седалищев, Мария Михайлова, Альбина Богимова, Петр Колодезников, Борис Павлов, уо.д.а. Эрэдээксийэттэн чугас олорор буоламмыт, аҕам кэллиэгэлэрэ ардыгар эбиэттии да,  уот баран хаалан хойутаатахтарына, ардыгар киэһээҥҥи да аһылык­ка үөрэ-көтө кэлэр этилэрэ. Сайынын муҥхалыыллара, наар биhигиттэн мустан, тэринэн, бараллара. Кэрэхсэбиллээх,  сэргэх да кэмнэр этилэр…

Петр Иннокентьевич Попов, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ бэчээтин туйгуна, суруналыыс, эрэдээктэр:

– Мин дойдубар Чурапчыга, оройуоннааҕы «Саҥа олох» хаһыакка эрэдээктэринэн 1988 сыл күһүнүттэн саҕалаан, Нерюнгрига үлэҕэ ананан барыахпар диэри, биэс сыл кэриҥэ үлэлээбитим. Хаһыатчыт аймах дьоҕус кэлэктиибигэр судургу, туох даҕаны эгилэ-бугула суох майгылаах үтүөкэн дьону кытта алтыһан ааспытым. Кинилэртэн биирдэстэрэ – сурук отделын салайан олорбут аҕа табаарыһым Степан Осипович Алексеев буолар. Дьөрү биир сыыс тылы туттубакка, этэргэ дылы, уу тэстибэтинэн ыпсаран суруйар хаһыатчыт бэрдэ, сурук-бичик үлэтин дьиҥнээх маастара кини этэ. Үлэҕэ ыктарбыт түгэннэрбэр сорох иирбэ-таарба өттүн ситэн да аахпакка, сөбүн көрөн быһаарыс, ирдэс диэн Ыстапааммар сыҕайарым. Омос көрүүгэ наҕыл бэйэтэ ону өр гыммат, уһата-кэҥэтэ сылдьыбат үгэстээҕэ.  Түҥ-таҥ даҕаны соҕус буочары арааран, туох санааттан суруллубутун эндэппэккэ таайара. Ол кини дойдутун дьонун, кинилэр тугунан тыынан олороллорун, туох-ханнык кыһалҕалаахтарын билэрэ бэрдиттэн этэ. Сурук отделын салайбыт ити сылларыгар миэхэ, хаһыат эрэдээктэригэр, көмөтө баһаам эбит. Ыстапааным ылсыбыт дьыалатыгар бүк эрэнэрим. Онтон ыла төһө даҕаны сыл-хонук ааспытын иһин, үлэһит уонна киһи быһыытынан дириҥник ытыктаабыт, чугастык ылыммыт аҕа табаарыспын адьас умнубаппын, ахтабын-саныыбын.