Саргылаана Данилова: «Биһигини дьиҥнээх хаһыатчыттар уһуйбуттара»

Киһи бу сиргэ төрөппүттэрин кэриэтэ чугастык саныыр, ытыктыыр, сүгүрүйэр, өрүү махтанар дьонноох буолар. Кинилэр эн атаххар туран, «киһи-хара» дэтэн, олох суолун устун хардыылыыргар мындыр сүбэлэринэн, үтүө алгыстарынан сабыдыаллара, өйөбүл-тирэх буолуулара күн-дьыл аастаҕын ахсын ордук күндүтүйэн, кэрэтийэн иһэр.

 “Эһигинэн сахалыы тыллаах суруналыыстыка бүтэр…”

Күн бэҕэһээ курдуга — “Саха сирэ” хаһыакка биир кууруска үөрэммит Светлана Халгаева, Антонина Эверстова, Екатерина Васильева, Светлана Аммосова буолан, тутуспутунан үлэҕэ киирбиппит. Оччолорго биэс кыыһы тэҥинэн ылыы хорсун быһыы этэ. Эрэдээктэрбит Василий Васильевич Кириллин: “Эһигинэн сахалыы тыл­лаах дьиҥнээх суруналыыстыка «бүтэр», – диэн бэлиэтээбитин ол саҕана соһуйа, бэркиһии истибиппит. Ону кини ала-чуо саха тылын салаатыгар суруналыыстыкаҕа уһуйуу түмүктэммитин, биһиги кэннибититтэн кэлээччилэр атын факультет – филологическай иһинэн салаа быһыытынан аны саха тылын дириҥэтэн үөрэппэт исписэлиистэр буолан тахсыахтаахтарын туһунан эппит дии санаабыппыт.  Василий Васильевич ити ылбычча мээнэ буолбакка, дириҥник толкуйдатар этиини оҥорбут эбит диэн кэлин оччотооҕу кэмнэри хат эргитэ саныыгын.

Аан бастаан устудьуоннуу сылдьан сыл аҥардааҕы быраак­тыканы эрэдээкси­йэҕэ сурук отделыттан саҕалыырбар, оччолорго 90-с сылларга хайдахтаах курдук дьалхаан­наах кэмнэр буола тураллара аҥаар­дас бу биир отдел күннээҕи үлэтигэр көстөн кэлэрэ. Ол курдук бу отдел, бэл, фроннааҕы «штаб» оруолун кытта толорорун итэҕэйбитим. Быраактыкам салайааччыта Ананий Софронович Слепцов Чечня сэриитин туһунан кырдьык­таах иһитиннэрии­ни ааҕааччыга тиэрдэ олорорун сэргэ, сэрии кутаатын орто­тугар сылдьар саллааттар дьылҕаларынан ис дууһатыттан кыһаллан дьарыктанара, Моздогу кытта, Саха сирин ийэлэрин кытта күннэтэ сибээс­тэһэрэ, төлөпүөн тыаһа “оргуйан» олороро. Сэрииттэн  дойдуларыгар тыыннаах эргиллибит уолаттар сурук отделын тумнан ааспаттара.

Үлэһит быһыытынан бастакы буһуу-хатыы оскуолатын хаһыат “Манньыаттаах“ сыһыарыытыгар, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Ем.Ярославскай аатынан бириэ­мийэ лауреата Егор Петрович Гаврильев салалтатынан, ааспытым. Оччотооҕу подшивкалары ылан көрөҥҥүн, “Манньыаттаах” сыһыарыы страницаларын арыйа тутаҥҥын, бэйэтин кэмигэр норуотугар туһалаабыт, ырыынак диэн тугун билбэт саха ааҕааччытыгар бастакы үөрүйэҕи иҥэрбит, уларыта тутуу мунуу­лаах-тэниилээх уустук боппуруос­тарын быһаар­быт, юридичес­кай, экэнэмиичэскэй сүбэлэри биэрбит, “ликбез” оруо­лун толорбут хаһыат иһигэр хаһыат, номнуо устуоруйа кэрэһитэ, саха суруналыыстыкатыгар хорсун холонуу эбит.

Аарыма суруналыыстары баттаспыт дьоллоохпун

Эрэдээксийэҕэ кэлиибитигэр саха суруналыыстыкатын аарыма “тииттэрин”–“аксакал”-хаһыатчыттары Дмитрий Кустуровы, Лука Колесовы, Макар Баишевы, Александр Архиповы, Иван Брызгаловы, Артем Ермолаевы, Василий Еремееви, Василий Сергееви, Василий Сыромятниковы, Егор Коркины, Михаил Слепцову, Иван Федотовы уо.д.а. баттаспыт дьоллоох эбиппит. Кинилэр кэннилэриттэн кэлэр, саамай күөгэйэр күннэригэр сылдьар көлүөнэ – салайааччыларбыт, биллии­лээх суруналыыстар Наталья Ивановна Харлампьева, Иван Иванович Ксенофонтов, Иван Дмитриевич Парников, Милан Матвеевич Афанасьев, Татьяна Афанасьевна Маркова, Николай Александрович Крылов, Валерий Михайлович Скрябин, Егор Петрович Неймохов, Степан Иннокентьевич Юмшанов, Петр Иннокентьевич  Попов уо.д.а. бары да биһигини дьиҥнээх хаһыатчыт оскуолатыгар уһуйбуттара.

Бэчээт эйгэтигэр эдэр саастарыттан олохторун анаабыт Рена Шестакова, Анна Жиркова, Альбина Шараборина, Людмила Гермогенова, Раиса Поскачина, Мария Сергеева, Дария Макарова, Зинаида Атакова, Зинаида Семенова, Татьяна Сабарайкина уо.д.а. эдьиийдии истиҥ сыһыаннара эдэр дьоҥҥо төһүү буолбуттара. Биһиги харахпыт далыгар хаһыат илии массыыҥкатынан бэчээттэнэр кэмиттэн көмпүүтэргэ таҥыллыыга көспүтэ.

Саҥа үйэ саҕаламмыт сылларыгар экэниэмикэ, тырааныспар, энэргиэтикэ, си­­бээс, олох-дьаһах  хомунаалынай хаһаайыстыбатын салаа­тыгар, дьахтар киһи сыстыбат тиэмэтигэр үлэлэһэн, Анивера Акимовалыын СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруналыыс­тыкаҕа СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Милан Матвеевич Афанасьев мындыр оскуолатын ааспыппытын иһирэхтик саныыбын.

Олохпор улахан сабыдыалы оҥорбут, киһи да, үлэһит да быһыытынан сайдарбар кыаҕы биэрбит, биир бастыҥ учууталбынан СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруналыыс­тыкаҕа СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Татьяна Афанасьевна Маркованы ааҕабын. Татьяна Афанасьевна салалтатынан биир саамай тутаах үлэлээх, хаһан да бүппэт түбүктээх отделга Антонина Эверстова буоламмыт, чэппиэрдээҕи халыҥ хаһыаты оҥорууга эппиэт­тээх этибит. Биһиги култуура, духуо­бунас, үөрэх боппуруостарын сэргэ, норуоппут өркөн өйүн,  тылын сүмэтин-сүөгэ­йин илдьэ сылдьар саха интэлигиэнсийэтин чаҕылхай дьонун кытта алтыһыым, кинилэр санааларын ааҕааччыга тириэрдии миэхэ үүнэрбэр-сайдарбар олук буолбута.

Бэлиитикэ отделыгар уопуттаах хаһыатчыат Елена Иванова, эдэр кэскиллээх суруналыыс Аграфена Кузьминаны кытары үлэлээбит сылларбын истиҥник саныыбын. Бэлиитикэ отделын эрэдээктэрин  быһыытынан дойдубут аҕа баһылыга Владимир Путин ыытар тэрээһиннэрин сырдатыыттан саҕалаан, бу кэмнэргэ өрөспүүбүлүкэбитигэр сүрүн суолталаах быыбар хампаанньаларыгар дьон өйүн-санаатын түмүгэр күүскэ үлэлээбиппит.  Аан дойдуга, Арассыыйаҕа, Сахабыт сиригэр буола турар сүрүн уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй быһыыны-майгыны ааҕааччыга ырытан, анааран биэрэргэ, маныаха кылаабынай  эрэдээктэрбит Чокуур Николаевич Гаврильев бэйэтэ политолог үөрэхтээх, тас сыһыаннаһыы тиэмэтигэр идэтийбит буолан, кинини кытта биир сүбэнэн үлэлииргэ олус интэриэһинэйэ.

Суруналыыс үлэтин биир умсутугар өрүтэ элбэх сири-дойдуну көрүү, ааҕаач­чыны кытта алтыһыы буолар. «Саха сирэ» хаһыакка үлэлээбит дьон хас биирдиибит өрөспүүбүлүкэбит бары кэриэтэ улуустарын кэрийбит дьоллоохпут. Биир саамай умнуллубат, сырыы ахсын кэтэһэр күүтүүлээх кэммитинэн сурутуу дэкээдэтэ буолара. Салайааччыларбыт, наставниктарбыт Иван Иванович Ксенофонтовы, Милан Матвее­вич Афанасьевы, генеральнай дириэктэрбит Анатолий Петрович Гоголевы кытары ырыа-кэп­сээн кэһиилээх, лотереяҕа би­­риис тутуур­даах тиийэрбитин ааҕааччыларбыт өрүү кэтэһэллэрэ.

Кылаабынай эрэдээктэрдэрбит Василий Васильевич Кириллин, Наталья Ивановна Харлампьева, Чокуур Нико­лаевич Гаврильев салалталарынан  эрэдээксийэҕэ хас да көлүөнэ дьон биир дьиэ кэргэн курдук истиҥник санаһан, иллээхтик-эйэлээхтик үлэлээбиппит өйтөн-сүрэхтэн арахсыбат бастыҥ өйдөбүл. Иван Ивановичпыт «Сахам сирэ барахсан» диэн эрэдээкси­йэбит «гимнэ» буолбут ырыатынан, “Хаарыан дьоннор –хаһыатчыттар” хоһоонунан кэлэктииппит бэлиэ түгэннэригэр бииргэ түмсэбит. Улуу Кыайыы бырааһынньыгын көрсө биһиги эрэдээксийэбитигэр бэтэрээннэрбитин чиэс­тээһиҥҥэ кинилэр биһиэ­хэ наһаа да үчүгэй алгыс­таах, дириҥ тылы этэр үгэстээхтэр. Хомойуох иһин, бэтэрээннэрбит кэккэлэрэ сылын ахсын көҕүрээн иһэр. Ол эрээри олох биир сиргэ турбакка, иннин диэки дьулуурдаахтык салҕанан, көлүөнэни  көлүөнэ солбуйар. “Саха сирэ» хаһыакка эдэр эрчимнээх, сытыы-хотуу, аныгылыы толкуйдаах саҥа көлүөнэ суруналыыстар кэлэн иһэллэр.

“Саха сирэ” диэн мээнэҕэ ааттамматаҕа

Билигин интэриниэт, араас социальнай ситим үөдүйбүт, иһитиннэрэр-биллэрэр эйгэҕэ күрэстэһии кытааппыт кэмигэр, хаһыат инники дьылҕатын быһаарыыга кими баҕарар долгутар күн-дьыл тирээтэ. Маныаха уопсастыбаҕа тахсар мөккүөргэ кумааҕы хаһыат суолтатын түһэрэ, ардыгар туохха наадалааҕый диэн өйдөммөт чычаас санааны соҥнуур бэрт сэрэхтээх көстүү үөдүйдэ. Ол эрээри ханнык да түргэн-тарҕан технология хаһыат норуоту иитэр, дьон өйүгэр-санаатыгар сабыдыаллыыр, устуоруйаҕа тиһэн хаалларар аналын толоруо суоҕа. Учууталбыт Василий Васильевич өрөспүүбүлүкэ сүрүн хаһыатын – «Саха сирэ» диэн мээнэҕэ ааттаабатаҕа. Сахабыт сирэ баарын тухары төрөөбүт дойдубут аатын сүгэр «Саха сирэ» хаһыат өрөспүүбүлүкэ сүрүн сонунун тарҕата, ааҕааччыга эрэллээх тиэрдээччи буола туруо.

Саргылаана ДАНИЛОВА,

СӨ Суруналыыстарын “Кыһыл көмүс бөрүө” бириэмийэтин лауреата,

СӨ  бэчээтин, култууратын туйгуна.