Биһик: оҕону сайыннарарга сүбэлэр

Дьокуускайга “Сайдыс” оҕону сайыннарар киин 8-с үөрэх дьылын үлэлиир. Оҕо интэриэһин тардар дьарыктары, оскуолаҕа киирэргэ бэлэмниир, сахалыы саҥарарга, ааҕарга, түргэнник өйгө суоттуурга, о.д.а. үөрэтэр куурустары ыыталлар, күнүскү, сайыҥҥы лааҕырдары тэрийэллэр.

Саамай сүрүнэ, “сайдыстар” дьарыктарын сахалыы ыыталлар, киин куоракка элбэх оҕо санаатын сахалыы сайа этэр буоларын ситиһэллэр. Бүгүн кинилэр эдэр төрөппүттэргэ сүбэлэрин аныыллар.

Оҕо тоҕо саҥарбатый?

Оҕо тыллана илигинэ, кинилиин ыкса алтыстахха эрэ, саҥара үөрэнэр. Кэпсэтиини кини истэр эрэ буолбатах, туох баар санаата, иэйиитэ барыта кыттыһар.

Аныгы оҕолор улахан дьону кытта алтыһалларыгар саҥара сатаабаттар. Кинилэр эппиэти эрэйбэт, сыһыаҥҥа наадыйбат бырагыраамалары туһаналларын ордороллор.

Сылайбыт-элэйбит, кыыһырбыт, оҕону кытта кэпсэппэт төрөппүттэри экран солбуйар. Ол эрээри, экрантан кутуллар саҥаны-иҥэни оҕо туох да улахан ис хоһооно суох дорҕооннор курдук ылынар, ол иһин бэйэтэ саҥарбат, эбэтэр, хаһыынан-ыһыынан, илиитинэн далбаатанан “кэпсэтэр”. Бу оҕо саҥатын сайыннарбат.

Оҕо тылланарыгар кини саҥата тугу оҥорбутун кытта быһаччы ситимнээх буолуохтаах. Холобур, тугу эрэ гыннаҕына, ону бэлиэтээн, бэйэтигэр хатылатан, хайҕаан биэрэҕит.

Саха тылыгар хайдах сыһыарабыт?

1.Саха тылыгар сымнаҕастык сыһыарыҥ.
Кыыһыран, кытаанахтык ирдээн, оҕону тылтан өссө эбии тэйитиэххэ сөп. Ол оннугар тылга тапталы үөскэтэ сатааҥ, саха тылын кэрэтин, уратытын кэпсээҥ. Сахалыы саҥарарын сэҥээриҥ, сэргээҥ, үөрүҥ. Күннээҕи олоххо сахалыы ыйытыҥ, кэпсэтиҥ, оонньооҥ.

2. Оҕо болҕомтотун тардыҥ, тылы кэрэхсэбиллээх оҥоруҥ.
Холобур, эһиги оҕоҕут ыллыырын сөбүлүүр? Оччоҕо сахалыы ырыаларда истиҥ, үөрэтиҥ. Эбиитин оҕоҕутун кытта сахалыы киинэлэрдэ көрүҥ, кинигэлэрдэ ааҕыҥ.

3.Оҕону кытта сахалыы тылынан кэпсэтэн оонньооҥ.
Оонньуу – оҕо саҥа билиини ыларыгар саамай судургу көрүҥ буолар. Оонньуу сылдьан, оҕо сахалыы саҥа тыллары ордук түргэнник ылыныа, үөрэтиэ.

4.Дьиэҕэ оҕону кытта сахалыы кэпсэтиҥ.
Дьиэҕит иһигэр саха тылын эйгэтин олохтооҥ, оҕоҕут нууччалыы саҥардаҕына, нуучча тылыгар көспөккө, булгуччу сахалыы хоруйдааҥ.

5.Сахалыы ойуулуктары көрдөрүҥ.
Сахалыы тылбаастаммыт уонна саҥардыллыбыт Арассыыйа киэҥник биллэр ойуулуктарын “ютубка” Tynnyk ханаалга, эбэтэр, tynnyk.ru саайтка көрүөххэ сөп. Маны таһынан, сахалыы ойуулуктары “ютубка” “Чохоон” оҕо ханаалыгар булуохха сөп.

Уһуйааҥҥа бэлэмниибит

Оҕону уһуйааҥҥа киллэриэх иннинэ, эрдэттэн бэлэмниэххэ наада:

1.Дьиэтээҕи эрэсиимин сыыйа уһуйаан эрэсиимигэр тэҥнээҥ.
2.Саастыылаахтарын кытта алтыһар үөрүйэхтэрин сайыннарыҥ. Оҕо былаһааккатыгар тиийэн, атын оҕолордуун билсиһэрин, бииргэ оонньуурун ситиһиҥ. Оҕо кыбыстар буоллаҕына, билэр дьоҥҥут оҕолорун кытта оонньотуҥ, эрдэттэн бу оҕо туһунан кэпсээҥ, билиһиннэриҥ.
3.Уһуйаан диэн тугун, оҕолор онно тугу гыналларын, тоҕо баралларын, о.д.а. кэпсээҥ. Иитээччи уонна иитиллээччи буолан оонньооҥ.
4.Оонньуурдарынан сатаан оонньуур, араас оонньуулары билэр оҕолор уһуйааҥҥа түргэнник үөрэнэллэр.
Оҕону бакаалаһарга үөрэтиҥ. Билэр дьонугар (эбэтигэр, эдьиийигэр) хаалларарга бакаалаһан, бачча чааска кэлиэм диэн эрэннэрэн барыҥ. Оччотугар кини ийэтиттэн-аҕатыттан арахсарга үөрэниэҕэ.
5.Уһуйааҥҥа сылдьар оҕолору, төрөппүттэрин, иитээччилэри кытта сылаас сыһыаннаах, атын да кэмҥэ алтыһар буоллахха, оҕо түргэнник үөрэнэр.
6.Уһуйааҥҥа барбыт оҕо ийэтин кытта чугастык алтыһар кэмэ аҕыйыыр. Кырачааҥҥа көтөхтөрүү, имэрийии, сыллаһыы, куустуһуу, бииргэ утуйуу улахан оруоллаах. Киниэхэ бу ийэтин тапталын мэктиэтэ. Онон дьиэтигэр кэллэҕинэ, оҕоҕо болҕомтону уҕарытымаҥ.
7.Ааҕарга үөрэтэбит

Ааҕыы тиэхиникэтэ оҕо оскуолаҕа биридимиэти ситиһэригэр улахан оруоллаах. Түргэнник ааҕар уонна аахпытын өйдүүр оҕо оскуолаҕа тугу үөрэтэллэрин өйдүүр, ылынар.

Түргэнник ааҕыы – бириэмэ биир кэрчигэр ааҕыллыбыт тыллар ахсааннара. Сороҕор төрөппүттэр оҕо түргэнник ааҕарыгар эрэ болҕомтолорун уураллар. Оттон оҕо элбэх алҕаһы оҥороругар, аахпытын өйдөөбөтүгэр кыһамматтар. Онон түргэнник ааҕарын эрэ ирдээбэккэ, бытааннык да буоллар, ис хоһоонун өйдүү-өйдүү ааҕарыгар кыһаллыахха наада.

Ааҕыы ньымата – сүһүөхтээн ааҕыы, ону тэҥэ, тылы бүтүннүү ааҕыы. Оҕо бастаан сүһүөхтээн ааҕан баран, тылы бүтүннүү иҥнибэккэ ааҕарга үөрэнэр.

Оҕо төрөөбүт тылын тоҕо билиэхтээҕий?

* Олоҕор тирэхтээх буолар.

* Дьону кытта алтыһарыгар көмөлөһөр.

• * Сахабын дэнэригэр көмөлөһөр.

* Икки тылы билэр оҕо толкуйа түргэн буолар.

* Атын тылы түргэнник ылынар.

Сөпкө ааҕыы – оҕо иҥнибэккэ, алҕаһы оҥорбокко ааҕыыта. Болҕомтото суох буолуу, саҥарыы (дикция) кыһалҕалара баар буоллахтарына, ол аата оҕо сыыһа ааҕар. Сөпкө ааҕарын ситистэххэ, оҕо сөпкө суруйар буолуоҕа.

Ааҕыы ис хоһоонун өйдөөһүн – тиэкис ис хоһоонун, сүрүн санаатын өйдүүр буолуохтаах. Бу мантан кэлин ааптар тугу этиэн баҕарбытын, эҕэлээхтик эппитин, о.д.а. өйдүүр буолуута сайдар. Аахпыттан ис хоһоонун өйдүүргэ мэһэйдииллэр – тылы таайыы, тыл көрүҥүн уларытыы, тыл түмүгүн ситэри аахпат буолуу.

Ааҕарга тохтобуллары, сүһүөххэ охсуулары (ударения), интонацияны биэрии эмиэ оруоллаах. Бу манна оҕо аахпытын ис хоһоонун өйдүүр буолара ирдэнэр.

ФГОС нуорматынан, алын сүһүөх кылаастар үөрэнээччилэрэ мүнүүтэҕэ хас тылы ааҕыахтаахтарый?

1-кы кылаастар – 20-40 тылы;

2-с кылаастар – 45-70 тылы;

3-с кылаастар – 70-90 тылы;

4-с кылаастар – 90-120 тылы ааҕар буоллахтарына, “5” сыананы ылыахтарын сөп.

Оҕо бытааннык ааҕар буоллаҕына

Оҕо бытааннык ааҕар, оскуола бырагыраамаларын ирдэбиллэрин, нуормаларын ситиспэт буоллаҕына, хайдах көмөлөһүөххэ?

Ааҕыыны бытаардар төрүөттэр:

1.Сүһүөхтээн ааҕарыгар оҕо сорох сүһүөхтэри миэстэлэрин уларытар, эбэтэр, олох да көтүтэр буолуон сөп. Ити кини хараҕа хамсыырыттан тутулуктаах. Хараҕа устуруока кэннигэр, онтон иннигэр төттөрү-таары сүүрэкэлиир, биир кэмник, бытааннык хамсаабат.
2.Өссө биир тарҕаммыт алҕас – аахпытын кэннэ, хараҕа төттөрү устуруока саҕаламмыт сиригэр эргийэн кэлэр.
3.Саҥарар уорганнарын артикуляционнай аппараата ситэтэ суох хамсыырыттан дорҕоонноохтук ааҕарыгар ыарахаттары көрсөр.
4.Оҕо тыл ис хоһоонун таайар үөрүйэҕэ сайдыбатах буоллаҕына, хас биирдии тылы бүтэһигэр диэри ааҕыан наада. Бу үөрүйэҕи сайыннарарга тыл бүтэһигин, аҥаарын сабан баран, оҕо бэйэтэ ситэри ааҕарын ситиһиэххэ сөп.
5.Оҕо майгытын бытааныттан, түргэниттэн кини ааҕарын тэтимэ эмиэ тутулуктаах.
Оҕо түргэнник ааҕарыгар дьайар төрүөттэр бу эрэ буолбатахтар. Ол эрээри, бу төрүөттэр оҕо ааҕарын биллэрдик харгыстыыллар.

Ааҕыы ис хоһоонун өйдүүр дьоҕурун сайыннарыы

Оҕо ааҕарга үөрэннэ да, булгуччу ис хоһоонун өйдүүр дьоҕурун сайыннаран киирэн барар ордук.

Маннык эрчиллиилэри туһаныахха сөп:

1.Кылгас этиини ааҕар уонна уруһуйдуур.
2.Этии ис хоһоонун үчүгэйдик өйдүүр буолбутун кэннэ, кылгас тиэкистэргэ киирэбит. Тиэкиһи ааҕан баран, “Ким/туох туһунан?” диэн ыйытыыга эппиэттиир уонна ис хоһоонун уруһуйдуур.

Бу курдук олус кылгас этиилэртэн саҕалаан, онтон кылгас тиэкистэргэ көһөн, оҕо ис хоһоонун өйдүүр дьоҕурун сайыннарыахха сөп.

Бэлэмнээтэ Ангелина Васильева

Хаартыска: “Сайдыс”киин. 1. “Сахалыы саҥарыам, саха бэрдэ буолуом!” 2. “Күн аайы саҥаны билэбит, сайдабыт!”