Биир ботуруон

Бу 1976 с. Намтаҕай арыытыгар этэ. Оччолорго мин ыччат-комсомольскай звенотун салайан, “Димитровскай” сопуоска 360 тонна оту бэлэмниир сорудахтаах оттуу сылдьарым.

Этэргэ дылы, ол сайын кыайыы көтөллөөх үлэлээбиппит. Күһүҥҥэ тиийэн эмис баайтаһын биэни бириэмийэ ылан сопхуоска бастаабыппыт.Чэ, ол хааллын.

Балаҕан ыйын саҕаланыыта, оҕолорбутун оскуолаҕа атаартаан баран, аҕыйах аҕай, күөллэр бастарыгар-атахтарыгар хаалбыт борууну илиибитинэн охсо 5-6 саастаах дьоммун кытта хаалбыппыт. Дэриэбинэ биһигиттэн балачча ырааҕа. Онон, арыыга хоно сылдьарбыт. Өрүһү да туоруур эмиэ сыанан аҕаабат этэ. Тоҕо диэтэргит, күһүн буолан тыала бэрт, өрүспүт бааллыра турара салыннарара.

Мин 26 саастаах этим.

Арай, биир күн эбиэттии олордохпутуна, халыҥ үөрдээх кус үөрэ бөлкөй талахтар төбөлөрүгэр өрөҕөлөрүн тарбаппытынынан аллара куугунаан, кэтэххэ сүтэн эрэллэрин көрө биэрдибит.

Кырдьаҕастарым (аны санаатахха, 40-50 саастаах дьон эбиттэр) һуу- һаа буолан суугунастылар. Кинилэр саалара суоҕа. Мин, оччону көрөөт, сулбу ойон туран, уон алталаах саабын илиибэр элэс гыннардым. Омуммар буолан, ботуруоммун көрүммэккэ сылдьыбыт одьунаас эбиппин — биир эрэ хотуобай ботуруон хаалбытын харааста көрөн, туппахтыы турдум.

Дьонум: “Чэ, туруоҥ дуо, ити биир да буоллар, тыас таһаарар инигин, доҕоор, дьолуоҥ билиэ!” — дэһэн күйгүөрэн, көх-нэм буолтарыттан эрдийэн, хотоойулаах баҕайытык “кустар онно түспүттэрэ буолуо” дии санаабыт көлүччэм диэки сиэлэр былаастаах хааман лабыйа турдум.

Күөлбэр чугаһаан баран, дьэ, түүлээх уллуҥах буолан, сыбдыйан тиийэн, өҥөс гыммытым, биэс уонча мороду молооруҥнаһыы… Сүрэҕим тута бөлөрүүс тыраактыр пускааһын төлө тардыбыттыы бөллүгүрүү түстэ. Бирээмэ, айахпынан тахсаары гыммыт курдук  буолла. Ити үлүгэрдээх “тыаска” кустарым , хата, кыһамматылар. Ол эрээри ытыах диэтэххэ, син тэйиччилэр уонна талахтар мэһэйдииллэр. Хайыахпыный, күһүҥҥү силбиккэ ибили сытыйбыт сири сибиинньэ курдук муннубунан тиҥсирийэрдии, кырыһы сирэйбинэн таарыйар-таарыйбат сыылан сиҥирийдим. Тыынарым тыаһа диибин диэн, олох дьыбардаах кыһыҥҥы салгыҥҥа оту сахсыйар курдук,  сып-сырдырҕас. Тохтоон тыын ылабын уонна тыыммакка эрэ мүнүүтэ курдук сыыллабын. Оннук хаста да хатыланна.

Дьэ, кэллим. Оргууй аҕай саам уоһун от быыһынан быктара анньан баран, сомуокпун туруоран “лыс” гыннарбытым, куттаммыт санаабар, саа тыаһын курдук иһилиннэ.

Сүрэҕим тэбэрин күүһүттэн баспыттан атахпар диэри дьигиһитэн олорор. Туттуна сатыыбын да, хаҥыл сылгы курдук дьигиһийии кытаанаҕа. “Уоскуй, оруот, биир эрэ ботуруон, ыксаама”, — диэн бэйэбэр бирикээс биэрэн, арыый холкутаатым, титирээн тохтоотум.

Ол курдук чуҥнаан сыппахтаатым. Кустарым төттөрү-таары устан сундулуһуу, аһаан-сиэн чаллыгырайыы бөҕөтө.

Биир түгэҥҥэ кэккэлэһэ түһээттэрин кытта, харахпын быһа симээт, уол оҕо биирдэ төрөөбүтүн аатыгар айхал ланаат, элбэрээкпин тардан кэбистим. Саам тыаһа сатарыйа түстэ.

Чочумча буолаат, бастаан, сэрэнэн аҥаар харахпын аспытым, доҕоор, кус бөҕө тиэрэ баран тараҥнаһыы…

Тута иккиспин арыйа биэрээт, элбэх куһу таппыппын көрөн, ойон туран, булпун хомуйа ууга бурулатан киирдим. Көлүччэм чычаас баҕайы эбит этэ. Болуотунайбын таһыйбат. Кустарбын хомуйа сырыттахпына, көппүт мородуларым төттөрү көтөн кэлэн, үрдүбэр сарыкынаспыттарын “ураҕас” буолбут саабынан далбаатаан холдьоҕуталаатаҕым дии, оттон.

Ол курдук, уон биэс куһу хомуйдум. Хас да кус хойомул  буолан, от быыһыгар саһан хаалтарын булаттаабатым.

Кылгастык кэпсээтэххэ, оҕордук.

Александр Бири.