Биир күн иһигэр Горнай түмэллэрин көрөн сөхтүбүт-махтайдыбыт

Сэтинньи саҕаланна да, Өктөөп идеяларын өрө тутан кэлбит оҕо, эдэр сааспыт күргүөмнээх күннэрэ хайдах да өйбүтүттэн сүппэт ахтылҕан буолан, уон төгүл истиҥник, сылтан сыл аайы биһиги дууһабыт аанын сэмээр тоҥсуйаллар.

Ол тоҥсуурга эппиэттэһэн, хайаан да көрсүһүү үөрүүтүн, бырааһынньык тыынын чугаһатан, биһиги 42 сыллааҕыта математика факультетын бүтэрбиттэр идэбитинэн барыах-кэлиэх, саҥаны саҕыах санаабытын хата «Х-103» дьону экскурсиялатар тэрилтэ социальнай ситимҥэ биэрбит биллэриитин кууруспут оччоттон баччаҕа диэри солбуллубат култуурунай массабыыга Таня Олесова була охсон биллэрбитэ. Онон ыаллыы сытар Горнай улууһугар 5 түмэли кэрийэр туурга барарга сананныбыт, эттибит да эридьиэс, айанната турдубут.
Дьоҕус ПАЗ оптуобус 20 киһини сымнаҕас олбоҕор олордон, Бүлүүлүүр суолунан элээрдэ турда. Дьэ, оптуобус иһигэр өр көрсүбэтэх дьон сэһэн буолан билсэн-көрсөн, көхтөөх айаммыт саҕаланнаҕа ол. Туурбут салайааччыта Андрей Николаевич Тимофеев туох түмэллэргэ сылдьыахтаахпытын, бэтэрээн учууталларга, үксүбүт билигин да үлэлии сылдьар пассажирдарыгар оскуола оҕолоругар быһаарардааҕар чуолкайдык рупорын иннигэр тутан чоргуйа олордо. Суоппарбыт баара-суоҕа биллибэт, оптуобуспут сөп соҕус тэтиминэн бэйэтэ иннин диэки урууллаан баран эрэр диэх курдук, биир кэм иннин диэки айанныыр. Айаҥҥар суоппарга эрэнэр буоллаххына, айаныҥ табыллыбытынан ааҕынаҕын. Оруобуна сөп түбэһэн биһигинниин эмиэ 1978 сыллаахха математика факультетын бүтэрбит атын группалар 20 киһини олордон биэрдилэр. Онон быһата оптуобус толору — өй үлэтин өрө туппут дьоннор. Биир кэмҥэ өр көрсүбэтэх кууруһум кыргыттара биир кэм айахтара хам буолбат. Буолумуна, маннык сынньалаҥҥа итийэн-кутуйан кэпсэтэн, күлэн-үөрэн айан суолун кылгатан эрдэхтэрэ.
Солуоммут иһигэр Семен Данилов хоһоонноругар суруллубут, уостан түспэт ырыалар кутуллаллар. Ол аата Мытаах түмэлигэр бырааттыы, норуот суруйааччылара Сэмэн, Софрон Даниловтар түмэллэригэр ис турукпут бэлэмин саҕалаан иһэбит. Андрей Николаевич тэрилтэтэ саҥа тэриллэн үлэлээн эрэр эбит, кылгастык былааннарын билиһиннэрдэ. Дьэ чахчы Сахабыт сирин кэрэ-бэлиэ, историческай миэстэлэрин билэргэ-көрөргө абыраллаах тэрилтэ буолсу. Кыбыстыам иһин, бу куораттан чугас олорон бэйэбит чугас улууспутугар баар түмэллэргэ болҕомто уурбакка, наар соҕуруу сылдьан онно интэриэһиргээбит аатыран, арбаан кэпсээн бөҕө оҥостобут. Ол сыыһабыт бүгүн толору көннөрүлүннэ.
Бастакы түмэлбитигэр чөкө, кэрии ойуурунан курдаммыт алаас иһигэр турар Мытаах дэриэбинэтигэр кыраһыабай бэйэлээх Култуура дьиэтин иннигэр хорус гына түстүбүт.

Аныгылыы кыраһыабай, ыраас дьиэҕэ үктэнээт, айаннаан кэлбит дьон быһыытынан уоскуйан тура түһээри гыммыппыт дьэ, чахчы бэйэлээх бэйэтин дьиэтигэр ыалдьыттата аҕалбыт курдук көрүҥнээх, уол оҕо одьунааһа, үөрбүт-көппүт, саас ортолоох экскурсоводпут Артур Николаевич Егоров мааны саалаҕа киллэртээтэ. Билсии түгэнин мүлчү туппаттыы сананан, уу сахалыы этэн-тыынан барбыт иннибитигэр олус интэриэһинэй түмэл остуоруйата, улуу дьоммут туһунан кэпсэниэхтээх, истиэхтээх, сыаналыахтаах билиибит олус тартарыылаах буолуохтааҕын саарбаҕалаабатым. Оннук да буолла. Түмэл икки этээһин тухары бырааттыы Софроновтар үлэлэрэ, кинигэлэрэ, бэчээттэммит хаһыаттара, дьиэтээҕи баай бибилэтиэкэлэрэ, тутта сылдьыбыт тэриллэрэ, кинилэри кэрэһэлиир араас хаартыскалар, доҕотторо, кыра Бор алаастан үөскээн улуу Арассыыйа үрдүнэн аатыран, чулуу саха уолаттара диэн ааттаппыттарын туоһулуур эспэнээттэр күн бэҕэһээ эрэ түмэлгэ туттарыллан, кичэллэн сыталларын курдук көрдүм. Аҥаардас сөҕүүнэн-махтайыынан эрэ муҥурдаммакка, түмэлгэ экскурсовод хайдах быһыылаахтык тактикатын, билиитин таба тутан кэпсиирэ бу биһиэхэ билии ылар дьоҥҥо саамай болҕомтобутун уурар түгэммит. Артур Николаевич били соҕуруу түмэллэргэ баар экскурсоводтар курдук дии санаатым. Бастатан туран, үлэтигэр наһаа бэриниилээх, хараҕа олох күн да сырдыгар умайыктанар. Иккиһинэн, сахаҕа эр киһи экскурсовод аҕыйах буолан, биһигини бэйэтин дьээбэтинэн, көрүнэн-күлүүтүнэн бэриннэрдэ. Онто барыта эспэнээттэрин кытта сыһыаннаах, кэпсээнэ барыта ситимнээх. Эмискэ туттара-хаптаара уларыйан, хараҕа уоттанан, билиитин эмискэ эн куккар хаппахчылаан кэбиһэр. Быһата идэлээх экскурсовод.
Биһиги Даниловтары эдэр сылдьан илэ көрөн аһарбыт дьон буоллахпыт. С. Даниловы биирдэ көрбүтүм. Софрон Данилов устудьуоннуу сырыттахпына, баартыйа 25 сийиэһин дэлэгээтэ буолан, Илин эҥэр көрсүһүү тэрийтэлээбитэ, онно устудьуоннар агитбиригээдэлэрэ кинилэр мунньахтарын кэнниттэн кэнсиэртиир этибит. Онно мин С.Данилов «Айхал эйиэхэ, үлэһит киһиэхэ» диэн хоһоонун ааҕан батыһа сылдьыбыттааҕым. Хата түгэнинэн туһанан, хоһооммун түмэлгэ доргуччу ааҕан эдэр сааспын эргиттим. «Поэт в России — больше чем поэт» диэн Евтушенко этиитэ дьэ, бу дуоһуйуохпутунан дуоһуйан түмүктээн тахсар иһэр дьоҥҥо оруобуна бу бырааттыы Даниловтар тустарынан билбиппитин-көрбүппүтүн туоһулуур түмүк санаабыт буолла.

Култуура дыбарыаһын үһүс этээһигэр эмиэ ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба метрэ Афанасий Осипов галереята «тыыннаах таба» төбөтүнэн көрүстэ. Гидпыт хайа дойду табата буолуой диэн эҕэлээх соҕустук эриличчи көрө-көрө ыйыппытыгар хотуттан сылдьар кыргыттар хайаан да биһиэнэ буолуо диэбиттэригэр бигэргэтэр бириэмэ биэрбэккэ: «Бу Горнай бэйэлээх бэйэтин табата, ол иһин бу саалаҕа хайа диэки хайыһаҕыт да, табаҕыт моонньун уһата-уһата одуулуу хаалар», — диэннээх буолла. Кырдьык-хордьук батыһа көрөргө дылы. Дьэ, уонна Бор алаас биир чаҕылхай төрөппүт оҕотун, аар-саарга аатырбыт Осипов илэ чахчы хартыыналара эн иннигэр араас өҥүнэн айхаллыы көрсөллөр. Хоту дойду араас быһыылаах, көрүҥнээх хайаларын төбөлөрө муус маҥан хаарынан бүрүллэн, күөх нэлэмэн халлааҥҥа тарбачыспыттара тымныы салгын иргиэрэ хартыынаттан аргыый илбийэргэ дылы. Осипов йоганан дьарыктаммытын бэркэ билэбит, куорат уулуссатыгар кэргэнинээн оҕотун сиэтэн иһэллэрин көрөн бөҕө буоллаҕа.
Артур Николаевичка махтал тылларын анаатыбыт, идэлээх гид дьэ бу баар эбит диэхпитигэр диэри, сибигинэһэн хайҕаан сырдык үктэллээх уораҕайбытыттан санаабыт көтөҕүллэн, улуу Лениммыт «Искусство принадлежит народу» диэн эппитин өссө төгүл бигэргэттибит. Барыта ыгым, бириэмэбит биһигини харыстаан тохтуу да түспэтэ, Бэрдьигэстээх диэки элээрдэ турдубут.

Абыраллаах айан суола өр гыммата Бэрдьигэстээххэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн суос-соҕотох бэчээт түмэлигэр тигиһиннэрдэ. Кыра, былыргы соҕус дьиэ да буоллар, «сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ» диэн этэллэринии, иһирдьэ киирэппитин кытта оруобуна ахсааммытынан комплексный эбиэт кэтэһэн буруолаан будулуйан турар. Били Пушкин эппитинии, «брегет чаһыыбыт куртахпыт кураанаҕын» биллэрдэҕэ дии. Онон астына-астына сахалыы-махалыы итии миин, эттээх ириис, минньигэс хаппыыста салаат барыта куртах диэки түргэн үлүгэрдик «самосвалланна». Манна эбии Горнайдаааҕы одкокурсницабыт Варя Данилова, атаҕа да ыарыйдар, сүрэҕэ батарбакка, эт, барыанньа кэһиилээх кэлэн кыттыһан, порцияларбытын мэлиппит дьон аны ол кэһиибитин тааһын эрэ хааллардыбыт. Эчи минньигэһин. Манна диэн эттэххэ, горнайдар минньигэстик, хамаҕатык аһаталларын сөбүлүүр дьон. Сунтаарбар кэлэ-бара айаннаабыт буолан билэрим бэрт. Остуолтан нэһиилэ туран дьэ, түмэлбитин көрөн саҕалаатыбыт. Гидпыт эмиэ эр бэрдэ. Типографияҕа өр сыл үлэлээбит, олох фанат-типограф. Сэбиэскэй сойуус саҕанааҕы сибиньиэһинэн бэчээттэнэр станогун, хайдахтаах курдук маннык ыарахан үлэҕэ дьахталлар 50 сыл үлэлээн сынньалаҥҥа барбыттарын, үлэлэспит дьонун убаастыырын, болҕомтолооҕун кэпсээбитэ биир бэйэбин уйадытта. Киһи эрэ барыта итинник киэн тутта кырдьаҕас көлүөнэ үлэһиттэри ахтыбат. Дьэ, манна араас мааркалаах фотоаппараттар, бэчээттиир массыыҥкалар бааллара кып-кыра түмэллэрин киэн туттуута буолан, устуоруйа кэрэһиттэрэ, бу биһиги диэбиттии, кэчигирэһэн ахан тураллар.

Салгыы сахалыы мусукаалынай үстүрүмүөннэри оҥорор өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох тэрилтэҕэ кынаттанан түстүбүт. Хаһаайыммыт Петр Степанович Пахомов олох аанын тэлэччи аһан, элбэхпититтэн сөҕөн, мичилийэ көрүстэ. Туох баар сахалыы туруктаах мусукаалынай үстүрүмүөннэр сакааһынан манна оҥоһуллаллар эбит. Маны өссө сойуус эрдэҕинэ энтузиаст, кэргэннии Мария уонна Василий Мохначевскайдар олохтообуттар. Бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев ол саҕаттан култуураны өйөөн, толору хааччыллыылаах саҥа дьиэни туттаран киллэртэрбит. Ол дьиэбит килэйэн-халайан оһуобай этэ диэн кэпсиир. Хомойуох иһин, 2000 сыллаахха умайан хаалбыт. Ол да буоллар, санааларын түһэрбэккэ, бу дьиэлэрин мастарыскыай оҥостон үлэлииллэр. Петр Степанович, холобур, мин соччо аахайбатах да эспэнээттэрбин тыыннааҕымсытан тыас-уус таһааран, маастардар маһы ыллата-ыллата илиилэринэн оҥорбуттарын ымпыгар-чымпыгар диэри олус интэриэһинэйдик кэпсээтэ. Эмиэ хааһахтан хостуур курдук, үөрэн-көтөн кэпсиирэ сөхтөрдө.

Дьэ, уонна бүтэһик «изюминкабыт» аатырбыт, саха дьахталлара сүгүрүйэр иистэнньэҥнэрэ Августина Филиппова түмэлигэр сырыы. Тыыннаах номоххо тиийэн кэлии, кинилиин атах тэпсэн олорон сэһэргэһии күүтэр буолан, түмэлбит тэлгэһэтиттэн долгуйуу, эмиэ да киэн туттуу буоллубут. Августина Николаевна элбэх ыалдьыттары көрсүбүт буолан, холкутук, симиктик үөрэ-көтө көрүстэ. Бу түмэлин үлэлии сылдьар ХИФУ-та саха таҥаһын сайыннарар, тарҕатан сыалтан научнай лаборатория оҥорон туттарбыт. Евгения Исаевнаҕа улахан махталын өрө тута сылдьар. Төрөппүттэриттэн хаалбыт былыргы иһит-хомуос, тэриллэр устуоруйаларын аргыый наллаан кэпсээниттэн саҕалаата. Аҕатын туһунан иһирэх, истиҥ кэпсээнэ долгутта. Иистэнэр сыахха уһун субурҕа остуолларга төгүрүччү олордуталаан баран, дьэ, сахабыт төрүт таҥаһын ким айан хаалларбытын, кистэлэҥнэрин, саҥа моделларын эскиистэрин сорҕотун, үксэ «Айар» кинигэ кыһатыгар кинигэ буолан бу күннэргэ тахсыахтааҕын сиһилии кэпсээн, араас ыйытыыларга сиһилии быһааран, көрсүө устудьуоннар курдук болҕойон истэн, 1,5 чаас элэс гымытын билбэккэ да хааллыбыт. Математика уонна иис дьүөрэлии тутулуннахтарына, араас шедевр тахсыа сөбүн улуу иистэнньэҥ тута өйдөөн, ол биһиги өйдөөх ыйытыыларбытыгар астынан дуу, наһаа болҕомтолоох туристар буоламмыт дуу, бэйэтин олоҕуттан дьикти-дьиибэ түгэннэри аһыллан туран кэпсээтэ. Августина Николаевна айылҕаттан айдарыылаах, Горнай курдук сиргэ төрөөн, өбүгэлэрин үгэһинэн сиэттэрэн уруһуйдуур талааннаах буолан, кэлин Суриков аатынан институкка үөрэнэн, худуоһунньук буолбутуттан астынар эрэ буолбакка, бу бүгүҥҥү былыргы саха таҥаһын сөргүтээччи, иистэнньэҥ, бөлүһүөк, суруйааччы, педагог быһыытынан сыаналаан, биһиги фольклорбутугар хаһан да сүппэт суолу хаалларыа, өссө да айа тута сылдьыа буоллаҕа. Бириэмэбититтэн наһаалаан өр олордубут, кырдьаҕас киһи сылайдаҕа буолуо диэн хомунуохча буолан эрдэхпитинэ, дьэ, билигин быыстапкаларбын, кэбиниэппин көрдөртүөм диэн олох да «шок» ыллыбыт. Модельер тикпит араас эсклюзивнай, фентэзи көстүүмнэрэ хайдах бу кырасыабай бэйэлээх хотуммут «оҕолорун» көрбөккө барыаххытый диэбиттии, дьэ кэчигэрэһэн, ыйанан, сааһыланан күлүмүрдээн бөҕө тураллар эбит. Били биэс саастаах кыыс оҕо сөҕөрүнүү, «уой-аай» бөҕөнү түһэрэн, мэктиэтигэр сибигинэйэн кэриэтэ көрүү истии кытаанаҕа. Сөҕөн да төһөнү сөҕүөххүнүй! Ол оннук кэрэ. Кэрэни айар-тутар буолан номохпут дьоллоох эбит. Пушкиҥҥа сүгүрүйээччи быһыытынан, Августина Николаевна улуу поэты, олох кыра эрдэҕиттэн таҥара оҥостубут поэта эбит. Пушкин остуоруйаларын тиэмэтигэр философ хараҕынан хайдах өйдүүрүн, бу кэнники үлэлэригэр бүтүн моделлар циклларын айбытын сэҥээрээччилэрбит болҕомтолорун учуоттаан, аһара бэккэ ырытта. Үлэлиир остуолугар Пушкин бюһа сөптөөх миэстэтигэр иэйии түгэннэрин мүччү түспэтин, мин көмөлөһүөм диэбиттии хоноллон олорор. Чэ, быһата Августина Николаевна туһунан, киниэхэ ыалдьыттаабыппытын туох да тохтоло суох суруйуох курдукпун да, наһаа уһун суруйуу буолан дьону тэйитиэм диэн дьаахханным.

Уопсайынан, бу сырыыбытыттан бары олус дуоһуйдубут, «Не хлебом единым сыт человек» диэн дакаастаатыбыт. Горнай түмэллэригэр «Х-103» аҕыныстыба өҥөтүнэн туһанан айаннааҥ, билиигитин хаҥатыҥ, Сахабыт сирин түмэллэригэр, энтузиастарга көмөтө киллэриҥ. Биэс куобаҕы биирдэ өлөрөҕүт. Арба, баран иһэн куобах барахсан суолга тахсан хороллон олорорун көрөн, Андрей Николаевич үчүгэй түмүктэрдээх сырыы буолсу диэн сунтаардыы унаарытта. Ол да курдук буолла! Махтал Горнай улууһун түмэллэрин энтузиаст үлэһиттэригэр, махтал Андрей Николаевичка, суоппарбытыгар Егор Егоровичка уонна оптуобус пассажирдарыгар, биир идэлээх, биир санаалаах дьон түмсүүтэ » мощнай» буолар эбит.

АЛААППЫЙА