Биир норуоттан икки сүрүн дьон төлкөлөрө

Саха уобалаһын Хаҥалас улууһугар Дьогдьоҕон нэһилиэгэр 1847 с. төрөөбүт, 1903 сылга диэри Дьокуускай куоракка олорбут, 2-с гильдиялаах атыыһыт, меценат П.И.Захаров олоҕун устатын тухары сүрдээх элбэх хоодуот быһыылары оҥорбут. Билигин кини олорон ааспыт олоҕун хасыһан үөрэтэр сорук турар, ол курдук кини төрдө-ууһа киһи болҕомтотун тардар.

КИНИ КИМИЙ?

П.И.Захаров бука диэн бэ­­йэтин аҕатыттан төрдүн-ууһун билбитэ буолуо уонна ону бэ­­йэтигэр холобур оҥостубут буолуохтаах диэн сабаҕалыахха сөп. 1790 сыллаахха Хаҥалас улууһун Дьогдьоҕон нэһилиэгэр, ол саҕана Илин уонна Арҕаа диэҥҥэ арахса иликтэринэ, Өрсүөт былыргы аҕа ууһугар Масаха Хара Бытыкка уол оҕо төрөөбүт, кинини Илларион Захаров диэн аат­таабыттар (кэлин кинини нэһилиэк кулубатынан талбыттар). Ол Илларион 10 уол оҕону төрөппүт, олортон биирдэрэ П.И.Захаров эбит.

Кэлин 1975 с. үөрэтиинэн Хара Бытык Масаха аҕата Маһары Бозеков эбит, кини уолаттара: Күннүк, Хара Бытык, Борток, Түһүнэх, Акон, Күчэнэх эбиттэр.

ЭҺЭЭТЭ МАҺАРЫ БОЗЕКОВ

Хаҥалас кинээһэ Маһары Бозековка хас да ыстатыйа анаммыт, ол гынан баран, кини олоҕун туһунан сиһилии, туох ситиһиини оҥорбутун туһунан сырдатыы олох аҕыйах эбит, ол төрүөтэ арааһата кинини балачча кэмҥэ эһээтэ улуу Тыгын Дархан мөссүөнэ сабардаабыт буолуон сөп курдук, аан бастаан сирдэри биир түмэлгэ хомуйа, Ил Эйэни олохтуу сатаабыт дьайыылара уонна Уот Сулуска тэҥнээх аҕата эмиэ эбиискэ буолбут эбит.

Маһары Бозеков аата билигин даҕаны ситэ сыаналана илик уонна салгыы сырдатарга, кини олоҕун киэҥник аһарга кэмэ кэлбит.

Төрүттэригэр күлүктэппит Маһары Бозеков олоҕун өссө да дириҥник чинчийии көһүтэр, тоҕо диэтэххэ, Саха сирэ хас эмэ үйэҕэ салгыы сайдар суолун олук уурбут киһинэн кини буоларын умнуо суохтаахпыт – хаһан эрэ кардинал Ришелье Францияҕа оҥорбут үтүөтүн курдук эбит. Франция бу чулуу киһитин туох да төрүөтэ суох намтатан, суолтатын сүтэрэн туран айымньыларга суруйаллар.

ТЫЫННААХ БУОЛАР ТУҺУГАР

Норуоппут ыарахан олоҕун Леонид Юзефович “Кыһыҥҥы суол” диэн кинигэтигэр сиһилии суруйар.

Хотугу дойду олохтоохторун ол кэмҥэ өмүрэх, сэллик, торохуома ыарыылара буулууллара уонна аччыктааһын элбэҕэ. Нэһилиэнньэ улахан аҥаара бэс үөрэтин тарга булку­йан аһыыра, оннооҕор сайыҥҥы кэмҥэ ынахтан олус кэмчи үүт ыанара олохторугар сүрдээх охсуулаах диэн суруйбут…

Ити көстүү 18-с, 19-с үйэлэргэ баар эбит, онтон ол иннинэ даҕаны олохторо өссө мөкү буолара саарбаҕа суох. Ол гынан, тыыннаах буолар туһугар олохтоох дьон араас албаһы була үөрэммиттэр, холобура: «Эйэлээх олох туһугар сахалар… …кэпсэтэр дьоннорун санааларын, майгыларын, нуучча тылын үрдүк ис хоһоо­нун тута хабан өйдүү охсор, туох буолуохтааҕын өтө сэрэ­йэр дьоҕурдара олус сайдыбыттар», – диэбит өссө 18-с үйэ бастакы аҥаарыгар Саха сиригэр олоро сылдьыбыт Афанасий Уваровскай.

Кини санаатын сыылкаҕа олоро сылдьыбыт народоволец Владимир Иохансен бу курдук диэн бигэргэтэр: “Бүтүн Аан дойдуга… туох да үөрэҕэ, суруга суох (ол кэмнээҕинэн) эрээри, дьону кытта муударайдык алтыһар саха дьонун курдук атын норуоту буларыҥ саарбах. Дьиибэргии саныыгын, хайдах түҥ үрэх баһыгар олорор саха биир тылы булары сатыыр, бэйэтин ис санаатын кистии тутар, сэмэй, килбик буолан көстөр ураты майгытын. Ити кини тастан киирэр олоххо бэлэмин көрдөрөр быһыыта быһыылаах».

УҺУН АЙАҤҤА ТУРУНУУ

Маһары Бозеков сала­йааччылаах саха саарыннарын соруктаах уһун айаннара, атын да норуоттар Москуба куоракка турунуулара ол кэм чаҕылхай көстүүтэ буолар.

– Бииринэн, айан бэйэтэ сүрдээх уустук этэ – ити үлүгэрдээх унньуктаах уһун суолу оччотооҕу көлөнөн, ат сыарҕатынан, устар аалынан айан­нааһын сыанан аҕаабатах буол­лаҕа.

– Ыраахтааҕыны кытта көрсүһүү түмүгэр сахалар элбэҕи ситиспиттэрэ:

Саамай улахан ситиһиилэринэн 1677 сыл олунньу 9 күнүгэр ыйаах тахсара буолбута. Ол ыйаахха олоҕуран улуустарга суут дьыалатын быһаарарга саҥа бэрээдэк олохтоммута.

Ыраах улуустар олохтоохторуттан дьаһаах хомуллуутун сүрүннээһин көрүллүбүтэ.

Кинилэр /кыра дьыала диэн ааттанар/ 2 солк. 5 солк. диэри дьаһаах хомуйуохтаахтар; Саха тойотторо (ол саҕана үрдүк өһүөлээхтэр дэнэр) ол дьа­­һаахха кыттыгастаах буолуулара көрүллүбүт.

– Саха сирин сайдыытыгар олук уурулунна:

Кылгастык эттэххэ, улахан уонна сүҥкэн суолталаах ол кэмнээҕи бэйэ кыра норуотун туһугар сатабыллаах сыһыан олохтоммут. Ону Япония батталлаах былаастан аныгы сайдыылаах дойдуга кубулуйбутугар тэҥнии тутар эбиттэр. Ол курдук, биир Европа державатын хабалатыттан тахсан, кинини кытта тэҥҥэ аахсар сыһыаҥҥа киириитин барбах эрэ муора суолун бас билэр Великобританияны кытта 1215 с. Англия сололоохторо король Иоганн Безземельнэйгэ олоҕурбут этиилэринэн но­­луок, дьаһаах хомуйуута, уунан устар ааллары оҥоруу, туһаныы, таҥара сокуоннара, куораттар, атыыһыттар, нэһилиэстибэ бас билиитэ киирэллэрэ.

– Айаҥҥа турунууларын утарсыыны уҕарыппыттара – бастатан утаа ону бы­­һааран испэтэхтэрэ, олохсуйбут чу­­нуобунньуктар хааххайдаһа са­­таабыттара. Былааһы баһы­лаан олорор тойоттор төһө эмэ өр көҥүлү биэрбэтэхтэрэ: Саамай дьиибэтэ ол кэпсэтии 17-с үйэ 40-с сылларыттан саҕаламмыт эбит.

– Уһун суолга саба түһүү уонна халааһын баар буолуон сөп курдуга (уонна оннук буолбута даҕаны):

Айанньыттартан ол суол мүччүрүйбэтэҕэ; Верхотурьены ааһан эрдэхтэринэ ороспуонньуктар саба түһэн халаабыттара, ол гынан баран, олох­тоох хаһаахтар көмөлөрүнэн былдьаммыт барыта төннөрүллүбүтэ;

– Айан ырааҕа:

Аһылыгынан хааччыллыы харчыта от ыйыттан ааҕыллан түөрт ыйга анаан бэриллибитэ. Сахалар сүрдээх уһун суолу айанныахтаахтара биллэр этэ.

Элиэнэ өрүстэн Уус-Кут өрүскэ, онтон Ленскэй улууһугар, атынан сэтиилэнэн Илимскэй остуруогар, ол кэнниттэн Енисейскэй остуруогар диэри, Маковскайынан, Кетью өрүһүнэн Кетскэй олоҕор диэри, онтон Обь өрүһүнэн Нарымҥа, Сургутка, Иртыш өрүһү өксөйөн Тобольскайга, Тюмеҥҥэ. Туринскайга тии­­йэн Верхотурьенан хас да нуучча куораттарын уҥуордаан Москваҕа тиийиэхтээхтэр.

ТОҔО САХА СААРЫННАРЫН ЫРААХТААҔЫНЫ КЫТТА КӨРСҮҺҮННЭР-БИТТЭРИЙ?

Эппиэтэ судургу: …17-с үйэ бастакы аҥаарыгар Саха сириттэн түүлээҕи хомуйуу 8-9 төгүл үрдээбитэ, онтон 1640-с сылларга хааһына 25 бырыһыанын хааччыйар этэ. Ол судаарыстыба баар боппуруоһу дьоһуннук быһаарыыта этэ.

Маһары Бозеков ыраахтаа­ҕылыын кэпсэтиитин түмүгэ туох суолталаах этэй?:

– Бэйэни салайыныыга төрүт ууруллубута:

Нэһилиэктэр, улуустар кинээстэрэ, сайдыылаах дьонноро туһааннаах сололоохтору кытта Арассыыйа судаарыс­тыбатын сокуонун барылын ырытар сыаллаах Москваҕа да, кэлин Санкт-Петербурга айанныыр буолбуттара.

– Суут дьыалатын төрдүттэн уларытыы:

Бу ыйааҕынан дьа­һаах хомуйааччылар сахалартан кинээстэри, үтүө дьоннорун кытта тэҥҥэ суут дьыалатын көрүөхтээхтэр, кыра да дьыалаҕа дьаһаах хомуйааччы соҕотоҕун дьыаланы дьаһайбат.

Дьэ ити курдук суут дьыалатыгар тэҥҥэ ылсыахтарыттан ыла саха кинээстэрэ, тойотторо олохтоох нэһилиэнньэ ортотугар убаастанар, өрө тутуллар буолбуттара. Ити кыра диэн ааттыыр дьыалалара дьадаҥы кыаммат араҥаҕа (дьиҥэр, ол нэһилиэньэҕэ атын дьыалалардааҕар саамай элбэх миэстэни ылара), итинник дьаһаныы олус наадалаах этэ.

– Арассыыйа састаабы­гар киириигэ саҥалыы сыһыаннар олохтоммуттара. Бу Арассыыйа империяты­гар мээнэ дьыала буолбатах этэ. Кэлин Польшаны уонна Финляндияны кытта биир кэмҥэ кинилэр (Арассыыйа империятын ол кэминээҕи тутулунан) Арассыыйа империятын састаабыгар бааллара, бэйэлэрэ туһунан автономиялаах, конституциялаах уонна бэйэлэрин дьаһанар устаап­таах этилэр.

– Олохсуйбут бойобуодалары кытта ханнык баҕарар усулуобуйаҕа тэҥҥэ быһаарсыы кинээстэр оруолларын үрдэппитэ саарбаҕа суох (тэҥ тэҥнээҕин кытта хаһан баҕарар өйдөһөр.

– Нолуоктааһын, хонтуруол, салайыы (дьиҥ бириэ­мэтигэр, миэстэтигэр уонна буолар быһыыга-майгыга) төрүттэниитэ.

– Өлбүт дууһаларга (өлбүт дьоҥҥо) дьаһаах түһэриитин олоҕуттан бохсорго дьаһал ылыллыбыта. Ити боппу­руос сүрдээх сытыытык турбута. 1675 сыллаахха бойобуо­да Ф.Бибиков суруйуутунан, Саха сирин 35 улууһугар дьа­­һаах төлөөһүнүгэр 8245 дууһа испииһэктэммититтэн 1546-та өлбүт дьон этилэр. Кинилэр оннуларыгар тыыннаахтар дьаһаах төлөөн муҥнаналлара. Бу соҥнооһун П.П.Головин диэн бастакы бойобуода олохтуоҕуттан баара, кини туох баар өлбүт аҕа, сурдьу, оҕо уонна да атын өлбүт аймахтар оннуларыгар кырбаан, түүрэйдээн да туран тыыннаахтартан дьаһаах хомуйара. Бу түмүгэр олус элбэх кыайан төлөммөтөх иэс мунньуллубута, тоҕо диэтэххэ, өлбүттээхтэр кэннилэриттэн туох да сүөһү-ас хаалбат этэ.

– Аһара барыы содулун тохтотуу: итинник тосту-туора быһыы-майгы экэниэмикэ сайдыытыгар улахан мэһэйи үөскэтэрэ (сирэй көрбөх буолуу, бэриккэ охтуу уо.д.а.), олоххо улахан охсуулаах бэйэ эрэ барыһырыытын өрө тутуу.

– Нолуогу төлүөн сөптөөх туһааннаах тутулу харыстаа­һын (биллэн турар, ол олох­тоох дьаһааҕы төлүүр нэһилиэнньэ буоллаҕа дии). Бу маннык дьаһаах хомуйуута саха норуо­тун дьадаҥы араҥатын олох эһэргэ тириэрдибитэ, өлүү-сүтүү наһаа элбээбитэ. Дьон тыыннарын тэскилэтэн атах балай барыылара элбээбит, ол олохтоох баайдар үлэһитэ суох хаалалларыгар тириэрдэр диэн ыраахтааҕыга үҥсүү түһэрбиттэр. Кинилэр сындалҕаннаах айаннарын тутаах сыалын ситиһиилэрэ бу буолуохтаах этэ.
Дьаһаах төлөөччүлэр олохторо төрдүттэн ыһыллыытын төрүөтэ, биллэн турар, кутталы үөскэтэр дьаһааҕы хомуйааччылар хаҕыс сыһыаннарыттан буолара өйдөнөр этэ. Бойобуода өттүттэн көмүс­кэл суоҕун тэҥэ этэ. Дьаһаах хомуйааччылар аһара туттаннар (уоруу, халааһын, нолуоктааһын, күүс өттүнэн өттөйүү) нэһилиэнньэ бары араҥатыгар охсуулаах буолара саарбаҕа суох этэ.

МАҺАРЫ БОЗЕКОВ БИИР САНААЛААХТАРЫН КЫТТА СИТИСПИТ ҮТҮӨЛЭРЭ

– Өрөспүүбүлүкэ инники сайдыыта түстэниитэ.

– Үрдүк сололоохтору кытта сөптөөх уонна ситиһиилээх кэпсэтиилэри сатабыллаахтык ыыппыта.

– Империя үрдүк былааһын кытта үтүө сыһыаны олохтууру сатаабыта уонна бу маннык айаннар кэлин да хатылана туруохтарынн хааччыйбыта. Дьиҥэр ол үтүө үгэскэ кубулуйбута. 1680 с. иккис сырыыларыгар Маһары Бозеков Хаҥаластан, Мэҥэттэн Чөгүүн Бодоев, Бороҕон улууһуттан Чөөкө Хапчыынап буоланнар айаннаабыттар. Кинилэр эмиэ ыраахтааҕыны кытта көрсүбүттэр. Киһи соһуйуох, бастакы сырыыларын курдук өлбүт дьонтон дьаһааҕы хомуйууну тохтоторго туруорсубуттар. Үһүөн улуустарыгар ки­­нээс чыынын-солотун ыраах­тааҕы аатыттан анатыыны ситиспиттэр.

– Бу маннык эйэнэн, үрдүк тэрээһиннээх дуогабардаһыы сиэринэн нолуок хомуйуутун бэрээдэктээһин уонна дьаһаах төлүүр нэһилиэнньэни араҥаччылааһын (кэлин түүрэйдээһини тохтотуу)

Өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар кыах биэрбитэ:

– Кинээстээһин суолтатын үрдэтии, солоҕо тиксэрии инникитин даҕаны кэпсэ­тиилэргэ тэҥҥэ аахсары мэктиэлээбитэ.

АЙАННАРА СӨП ТҮБЭҺЭР

П.И.Захаров уонна кини хос эһээтэ Маһары Бозеков Москваҕа айаннара хайа эрэ өттүнэн сөп түбэһэллэр. Бу икки айан былаас үөһэ араҥатын кытта эйэлээх кэпсэтиини олохтообуттара буолар. Маһары Бозеков өлбүттээхтэр түһээннэрин тохтоппут буоллаҕына, П.И. Захаров Саха сирин туһааннаах дьоннору кытта сүбэлэһэн дьаһаах хомуйуутун тохтотор туһунан Манифест тахсарын телеграф нөҥүө биллэрэр. Бу көрдөһүүнү бэлэмнээһиҥҥэ кини Якутскай куорат түмэлигэр үлэлиир дуоһунастаах буолан дьоһуннаах кыттыыны ылар. Оннук гынан (1906 с. ыам ыйын 25,26,27 күннэригэр) сөбүлэһии тэлэгирээмэтин тутан баран… …Император хоруонатын кэтэр малааһынын улаханнык бэлиэтииллэр. Онно анаан куорат хааһынатыттан 1000 солк. туттуллар. Оттуур ходуһаҕа уонна да атын нолуоктарга түһээннэр куорат дохуотугар киирэр буолаллар. Бу быһа холоон 8000 солк. Ол кэминэн аахтахха, бу баһаам элбэх харчы.

Дьокуускай куорат ол бырааһынньыкка былаахтарынан, уоттаах лаампаларынан, сибэккилэринэн, отунан-маһынан киэргэтиллибитэ. Дьадаҥыларга уонна умнаһыттарга анаан остолобуойга босхо эбиэт уонна бэчиэнньэлээх чэй бэриллибитэ.

ТЫЛБААҺЫ ОҤОРДО МОХНАЧЕВСКАЯ МАРИЯ ПЕТРОВНА-МАРТА-МАРИЯ,
СӨ СУРУЙААЧЧЫЛАРЫН СОЙУУҺУН ЧИЛИЭНЭ.
МАТЫРЫЙААЛЫ МАҺАРЫ БОЗЕКОВ УОННА П.И. ЗАХАРОВ ААТЫНАН
УОПСАСТЫБАННАЙ ПУОНДА ТИКСЭРДЭ.