Биисинэһи сайыннарыыга – саҥа кыахтар

2025 сылга дьоҕус уонна орто урбаанынан дьарыгырыы ахсаана 44,93 тыһыынчаттан таҕыста, бу ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, 1,2% үрдээбит. Ону тэҥэ бэйэни хааччыйар (самозанятай) дьон ахсаана эмиэ элбээн – 68,2 тыһыынча буолбут, ол аата ааспыт сыллааҕар 12% элбэх. Бу сыыппаралар өрөспүүбүлүкэҕэ урбаан саҕалааһына көхтөөхтүк сайдарын уонна үлэ күүһүрэн иһэрин бэлиэтииллэр. Мантан аллара СӨ Урбааҥҥа, эргиэҥҥэ уонна туризм сайдыытыгар министиэристибэтин дааннайынан, урбаан сайдыытын туһунан билсиэхпит.

Көмө, өйөбүл хантан кэлэрий?

Өрөспүүбүлүкэ 17 улууһугар биисинэс-инкубатордар үлэлииллэр, кинилэр саҥа урбаанньыттарга өйөбүлү оҥороллор. Билигин кинилэр резиденнэринэн 269 киһи буолар. 2025 сыл бастакы аҥаарын ылан көрдөххө, (сыл бүтэ илик буолан, толору дааннай суох) инкубатордарга баар тэрилтэлэр дохуоттара
256 мөл. солк., оттон үлэ миэстэтин ахсаана 354‑кэ тиийбит. Маннык ылан көрдөххө, сыл аҥаарын иһигэр бэрт хамсааһын тахсыбыт. Сыл иккис аҥаарыгар эмиэ бачча киһи саҥа дьыала аһан, итиччэ киһини үлэнэн хааччыйбытыгар эрэнэ саныыбыт.

«Мин биисинэһим» киин эмиэ урбаан сайдыытыгар улахан суолталаах. 2025 сылга кини 17 тыһыынчаттан тахса киһиэхэ сүбэнэн-аманан көмөлөспүт уонна 376 үөрэтэр уонна дьыалабыай тэрээһиннэри, ол иһигэр муниципальнай оройуоннарга сэминээрдэри ыыппыт. Онно уопсайа 4 тыһыынчаттан тахса киһи кыттыбыт, ол биисинэс өйөбүлүн дьон улаханнык интэриэһиргиирин көрдөрөр.

Саха сиринээҕи Урбааны сайыннарыы пуонда эмиэ урбаанньыттарга улахан көмөнү оҥорор. Бу пуонда 2025 сылга 53 дьоҕус уонна орто биисинэс субъектарыгар 801,79 мөл. солк. өйөбүлү оҥорбут. Ол иһигэр 108 тэрилтэ 4–18% сыллааҕы чэпчэтиилээх кирэдьиити, уопсайа 651,02 мөл. солк. ылбыт. Оттон 21 тэрилтэҕэ 150,77 мөл. солк. суумалаах поручительство бэриллибит, ол 345,7 мөл. солк. кирэдьиити тардарга кыаҕы биэрбит.

Өрөспүүбүлүкэ Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит «Көдьүүстээх уонна күрэстэһиилээх экэниэмикэ» национальнай бырайыагын чэрчитинэн «Дьоҕус уонна орто урбаан уонна биирдиилээн урбаанньыттар хамсааһыннарын өйөөһүн» эрэгийиэннээҕи бырайыагы салгыы олоххо киллэрэр. Бу бырайыагы олоххо киллэрэргэ быйылгы сылга 10,6 мөл. көрүллүбүт.

Национальнай бырайыак саҥардыллыбытынан, биисинэһи өйүүр сүрүн дьаһаллар быйыл уларыйбыттар. Ол эрээри чэпчэтиилээх кирэдьииттээһин сүрүн хайысхата салҕанан барар, үрдүк технологиялаах, оҥорон таһаарар бырамыысыланнас, туризм уонна логистика эйгэтин тэрилтэлэригэр болҕомто ууруллар. Дьоҕус уонна орто урбаан корпорацията эрэгийиэннээҕи биисинэһи сайыннарыыга туһуламмыт саҥа аадырыстаах көмөтүн бырагыраамаларын олоххо киллэрэр.

Граннар уонна нолуокка чэпчэтии

Саха сиригэр эдэр урбаанньыттары өйөөһүн салҕанар, кинилэргэ 500 тыһ. солк. диэри граннары, оттон Арктика зонатын бэрэстэбиитэллэригэр, ол иһигэр биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр, 1 мөл. солк. диэри граны ыларга кыах бэриллэр. Бу дьаһаллар биисинэһи, чуолаан, социальнай урбаан дьарыгын уонна туризмҥа үлэлиир дьоҕус уонна орто биисинэһи күүһүрдэргэ туһуланаллар.

2025 сылтан Саха сиригэр нолуок ылыытын судургутутуллубут систиэмэтинэн намтатыллыбыт ставкалар эмиэ киирдилэр. Дохуоту эрэ ааҕар эбийиэктэргэ нолуок ставката 4% буолар, оттон «дохуот — ороскуот» систиэмэтигэр — 10%. Бу нолуок ноҕуруускатын улаханнык намтатыы, урбаанньыттарга бэйэлэрин биисинэстэригэр инвестициялыырга кыаҕы биэрэр.

Ону таһынан, 1000 квадратнай миэтэрэттэн кыра иэннээх кэмиэрчэскэй дьиэлэр бас билээччилэрэ кадастровай сыанаҕа олоҕуран ылыллар баайга нолуоктааһынтан босхолоноллор. Маннык хардыы саҥа инвестицияларга эбии көҕүлээһини оҥорор уонна биисинэс бэрэстэбиитэллэрин үптэрин-харчыларын балаһыанньатын тупсарар.

Өйөбүл дьаһаллара, эрэгийиэннээҕи да, федеральнай да таһымнарга, урбаан сайдыытыгар табыгастаах эйгэни тэрийэр. Нолуок чэпчэтиилэрэ, грант бырагыраамалара уонна кирэдьииттэри биэрии Саха сирин урбаанньыттарыгар саҥа суоллары арыйаллар, кинилэр дохуоттарын эрэ үрдэтэр буолбакка, өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин уопсайынан бөҕөргөтөргө, ону тэҥэ дьарыктаах буолуу таһымын үрдэтэргэ көмөлөһөллөр.

Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин быйылгы Илиҥҥи экэнэмиичэскэй пуорумҥа Уһук Илиҥҥэ уонна Арктикаҕа 2027 сыл тохсунньу 1 күнүттэн биисинэскэ биир кэлим чэпчэтиилээх (преференциальный) эрэсиими киллэрэргэ этии киллэрдэ. Дойду баһылыга бу урбаанньыттарга 15 сылга диэри уһун болдьоххо нолуок чэпчэтиилэрин уонна үлэҕэ туруктаах усулуобуйаны хааччыйыаҕын бэлиэтээтэ. Бу Хотугу уонна Уһук Илин эрэгийиэннэргэ биисинэһи сайыннарарга уонна инвестициялары тардарга эбии көҕүлээһин буолуоҕа. Онон, Саха сирин урбаанньыттарыгар саҥа кыахтар арыллаллар, кинилэр ситиһиилээх биисинэһи ыытар эрэ буолбакка, бэйэлэрин өрөспүүбүлүкэлэрин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар көхтөөхтүк кыттыахтарын сөп.

Туризм уонна инфраструктура сайдыыта

Саха сиригэр туристар кэлиилэрэ улааппыта бэлиэтэнэр: 2025 сыл саҕаланыаҕыттан өрөспүүбүлүкэҕэ 264435 киһи ыалдьыттаан ааста диэн тустаах министиэристибэ иһитиннэрэр. Бу хайысхаҕа, «туризм инфраструктуратын сайыннарыы» бырагырааманан 53 тэрээһини өйүүргэ 2025 сылга 30,3 мөлүйүөн солкуобай көрүллүбүт.

2025 сыл саҥатыгар олорор сир эбийиэктэрин классификациятыгар сыһыаннаах сокуон уларыйыылара киирэннэр, туризм өҥөтүн хаачыстыбатын тупсарыыга эбии көҕүлээһиннэри оҥордулар.

Саха сиригэр 2025 сылга дьоҕус уонна орто урбаан эйгэтэ тэтимнээхтик сайдан эрэрин көрдөрөр. Инфраструктураны үөскэтиини уонна биисинэс стандартарын тутуһуу улаатар. 2025 сыл бастакы 10 ыйыгар туристар кэлиилэрэ 264 435 киһиэхэ тэҥнэспит, бу 2024 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 2,6% кыра (271506 киһи). Оттон СӨ Ис дьыалаҕа министиэристибэтин дааннайынан, 2025 сыл бастакы 9 ыйыгар тас дойдуттан 772 турист биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр сылдьыбыт.

«Мин биисинэһим» киин эмиэ урбаан сайдыытыгар улахан суолталаах. 2025 сылга кини 17 тыһыынчаттан тахса киһиэхэ сүбэнэн-аманан көмөлөспүт уонна 376 үөрэтэр уонна дьыалабыай тэрээһиннэри, ол иһигэр муниципальнай оройуоннарга сэминээрдэри ыыппыт.

Өрөспүүбүлүкэҕэ 26 туроператор үлэлиир уонна 170‑тан тахса туристическай бородууксуйа атыыланар эбит. 2025 сыл тохсунньу 1 күнүгэр 436‑ФЗ «Об изменениях к федеральному закону «Об основах туристической деятельности в Российской Федерации» федеральнай сокуоҥҥа уларытыылар киирбиттэрэ, ол быһыытынан туристическай индустрияҕа Биир кэлим реестргэ киирбэккэ быстах кэмҥэ олоруу өҥөтүн оҥоруу сокуоннайа суох буолуоҕа.

Өрөспүүбүлүкэҕэ 2025 сыл саҕаланыытыгар уопсайа 211 холбоһуктаах олорор эбийиэк (коллективные средства размещения) регистрацияламмыт, онтон 138 классификация бэрээдэгин ааспыт. Ол гынан баран, 2025 сыл балаҕын 1 күнүттэн сокуон күүһүгэр киирэн, туһааннаах ирдэбиллэр кытааппыттарын кэннэ, балар ахсааннара 116‑ҕа диэри түспүт, итинтэн 21 олорор сир «сынньалаҥ баазата» уонна «кемпинг» категорияларыгар киирбит. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ сынньанар эбийиэктэр уопсай классификацияларын 54,9% тэҥнэһэр.

Саха сирэ 2025 сылга «Туризм уонна ыалдьыттааһын» национальнай бырайыак «Туризм инфраструктуратын сайыннарыы» эрэгийиэннээҕи бырайыагын олоххо киллэрии чэрчитинэн, «туризм инфраструктуратын сайыннарыы» хайысханан уопсайа
30,3 мөл. солк. 53 урбаан көҕүлээһиннэригэр үбүнэн-харчынан өйөбүл оҥоһуллубут. Быйыл хапытаалынайа суох модульнай олорор эбийиэктэри (МНАФ) оҥорор инвестиционнай бырайыактарга судаарыстыбаннай өйөбүлү биэриигэ куонкуруһунан талыыга ситиһиилээхтик кыттыбыт. Ол түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэттэн кыттыбыт үс инвестиционнай бырайыак өйөбүлү ылан, уопсайа 30573100 солкуобай федеральнай бүддьүөт субсидиятын ылар буолбут.

Онон төһө даҕаны уустук кэмнэр үүннэллэр, үп-харчы көрүллэн, дьоҕус уонна орто урбаан сайдар. Манна бэлиэтээн эттэххэ, ис туризм да сайдан, Сахабыт сирин олохтоохторо ыраата барбакка, бэйэбит сирбитин-дойдубутун кэрийэн сынньанар буолбуттара кэрэхсэбиллээх.

ХААРТЫСКА АНДРЕЙ СОРОКИН (СИА) ТҮҺЭРИИТЭ.