Билим ситиһиилэрин сайдыыга туһаайбыта

Бэйэлэрин кэмнэригэр, ону ааһан, олорон аспыттарын да кэннэ оҥорбут үтүө дьыалаларынан, билиилэрин-көрүүлэрин таһымынан, киэҥ далааһыннаах үлэлэринэн дойдуга, дьоҥҥо-сэргэҕэ дириҥ суолу-ииһи, умнуллубат өйдөбүлү хаалларбыт, ураты дьылҕалаах дьон бааллар. Биир оннук киһинэн академик, Социалистическай Үлэ Дьоруойа, биллиилээх учуонай, билими тэрийээччи, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар хорсун буойун, тыыннааҕар номох буолбут Николай Васильевич Черскэйи ааттыыбын.

Черскэй Николай Васильевич

1905 с. олунньу 2 күнүгэр Приморскай кыраайга Ольга бөһүөлэккэ төрөөбүтэ.

1931 с. Владивостокка Уу тырааныспарын мэхээнньиктэрин институтун бүтэрбитэ.

1951 с. Ньиэп бырамыысыланнаһын академиятын бүтэрбитэ.

1964-1988 сс. ССРС Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаа­тын Саха сиринээҕи филиалын Президиумун бэрэссэдээтэлэ.

1968 с. ССРС Наукаларын академия­тын чилиэн-кэрэспэдьиэнэ.

1975 с. Социалистическай Үлэ Дьоруойа.

ССРС Үрдүкү Сэбиэтин VII-XI ыҥырыыларын дьокутаата.

Сүрүн үлэлэрэ:

Ньиэп уонна гаас үөскээбит сирдэр механикаларын чинчийбитэ. Гаас ииннэрин конструкцияларын, гаас саппааһын ааҕан таһаарыы методтарын, гааһы ситиминэн тириэрдии, гаас сир анныгар кытаанах буолуон сөбүн туһунан (газогидрат) уонна Саха сиригэр оннук гаас элбэҕин быһаарбыта.

Наҕараадалара:

Социалистическай Үлэ Дьоруойа (1975).

Бочуот Знага (1942), Ленин (1968, 1975), Октябрьскай өрөбөлүүссүйэ (1985), Кыһыл Сулус (1944), Үлэ Кыһыл Знамята (1963), Аҕа дойду сэриитин I (1944, 1985), II (1945) истиэпэннээх, Норуоттар доҕордоһуулара (1981) уордьаннар, мэтээллэр.

Саха АССР наукаларын үтүөлээх диэйэтэлэ (1962). Дьокуускай к. Бочуоттаах олохтооҕо (1982).

1925-1930 сс. ССРС Наукаларын академиятын Саха АССР оҥорон таһаарар күүһүн кэлим чинчийбит улахан эспэдииссийэтин үлэтин түмүгэр Саха сиригэр кэккэ научнай тэрилтэлэр арыллан, үөрэх, култуура, сырдатар тэрилтэлэр тэҥҥэ сайдалларыгар тирэх буолбуттара.
Саха АССР сирин-уотун, манна олорор омуктар устуоруйаларын, тылларын уонна култуураларын тиһиктээхтик үөрэтэр, ону тэҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар научнай үлэлэри түмэр уонна ыйар-кэрдэр инниттэн 1947 с. ССРС Наукаларын академиятын Саха сиринээҕи научнай-чинчи­йэр баазата тэриллибитэ. 1949 с. ССРС Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи научнай киинэ баар буолбута. ССРС Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи научнай киинэ дойду хотугулуу-илиҥҥи өттүн биир бөдөҥ научнай киин буолбута. Өрөспүүбүлүкэ билимин 1964-1988 сс. Социалистическай Үлэ Дьоруойа, академик
Н.В. Черскэй салайбыта. Академия Саха сиринээҕи салаатын научнай тэрилтэлэрин үгүс чинчийиилэрэ сэбиэскэй наукаҕа улахан суолталаах кылааты киллэрбиттэрэ уонна Саха сиригэр эрэ буолбакка, бүтүн дойду үрдүнэн үлэ күүһүн сайыннарарга улахан сабыдыалы оҥорбуттара.

Гааһынан хааччыллыыны түстээбитэ

Араас сылларга Саха сиригэр ыытыллыбыт научнай чинчийиилэр өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар туһуланан, күн бүгүнүгэр диэри туттуллаллар. 40-с сыллар бүтүүлэригэр тыа хаһаайыстыбатынан утумнаахтык дьарыктанан олорор өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнаһы өрө көтөҕөр сорук турбута. Бу кэмҥэ Саха сиригэр билим күүскэ сайдан, олох инники сайдыытын торумнаабыта. 1951 с. Н.В. Черскэй тиэхиньиичэс­кэй билим хандьыдаата учуонай истиэпэнин ситиһиилээхтик көмүскээн, Куйбышевскай уобаласка «Куйбышевгаз», «Востокнефтегерметизация», «Чапаевскбурнефть» тириэстэри салайан баран, Саха сиригэр 1953 с. кэлиэҕиттэн геолог, учуонай быһыытынан Өлүөнэ-Бүлүү өрүстэр сүнньүлэринэн гаас уонна ньиэп баайдаах сирдэри чинчийиигэ, бу сиртэн хостонор баайы туһаҕа таһаарыыга, гаас ситимин Дьокуускай куоракка аҕалан, билигин киин куораппыт, элбэх улуустар, куораттар гааһынан хааччыллан олорууларын түстээбит, бу хайыс­хаҕа сүҥкэн үлэни ыыппыт үтүөлээх. Н.В. Черскэй ССРС НА научнай сэбиэтигэр киирэн, 60-70 сс. өрөспүүбүлүкэ олоҕор-дьаһаҕар, экэниэмикэтэ сайдарыгар сыһыаннаах бары сүрүн бырагыраамалар ааптардара буолар.

Николай Васильевич сүүрбэччэ сыл обком бюротун чилиэнинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. ССКП обкомун I сэкирэтээрэ Г.И. Чи-
ряевтиин биир санаанан салайтаран, билим сайдыытын өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһаайбыт, ону олоххо киллэрбит улахан кылааттаахтар. Николай Васильевич Черскэй билими тэрийээччи быһыытынан билигин үлэлии турар научнай институттар матырыйаалынай баазаларын, оччотооҕу кэмҥэ үлэлээбит научнай үлэһиттэр үлэлиир, олорор усулуобуйаларын тупсарыыга, атаҕар туруо­рууга улахан үлэни ыыппыта. «Академгородок» диэн аатынан биллэр Дьокуускай куорат киинигэр турар саҥа кыбартаал тутуллубута.

Кыайыы туһугар

Быйыл Улуу Кыайыы 80 сылыгар Николай Васильевиһы Аҕа дойду Улуу сэриитин уотун ортотунан ааспыт хорсун буойун быһыытынан ахтан ааһар тоҕоостоох. Уоттаах сэрии саҕаланыытыгар кини номнуо үлэһит буолан, Оренбург-Куйбышев икки ардыларыгар дойдуга бастакы гаас ситимин тардыыга үлэлээбитэ. Куйбышев куоракка Сталин бункерынан аатырар бункеры тутуспута. Төһө даҕаны броньнааҕын үрдүнэн хаста да тылланан, ньиэмэс уонна английскай тыллары билэрин, эт-хаан өттүнэн күүстээҕин дакаас­таан, 1943 с. фроҥҥа тылланан барбыта уонна хорсуннук сэрии­лэһэн, кыайыыны Германияҕа Эльба өрүскэ Үрдүкү кылаабынай командующай резервэтин штурмовой биригээдэтигэр разведка начаалынньыгынан сэриилэһэ сылдьан көрсүбүтэ. Кенигсберг куораты ылыыга төбөтүгэр ыараханнык бааһыран баран, өлбөт оҥоһуулаах, дьылҕата киниэхэ өй-санаа көмөтүнэн олоҕу сайыннарар күүстээх үлэни, уһун олоҕу түстээбит буолан, госпитальга эмтэнэн, үтүөрбүтэ. Ыарахан бааһырыытын тэҥэ кини сэриит­тэн Кыһыл Сулус (1944 с.), Аҕа дойду сэриитин I (1944) уонна II (1945) истиэпэннэрэ уордьаннардаах, хас да мэтээллээх эргиллибитэ.

Киллэрбит кылаата умнуллубат

Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ билим, тиэхиньикэ, сир баайын хостооһун сайдан турар биир улахан кыахтаах эрэгийиэнинэн биллэр. Арассыыйа наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи научнай киинин научнай-чинчийэр институттара, бу салаа научнай-чинчийэр тэрилтэлэрэ инники күөҥҥэ, бастыҥ холобурга сылдьаллар. Н.В. Черскэй аатын кини бэйэтэ иилээн-саҕа­лаан тэрийбит Хотугу сир хайа дьыалатын чинчийэр институт сүгэр, бу инстиут иннигэр бюһа турар. Саха сирин билимэ өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин, бырамыысыланнаһын хамсатар дьиҥ күүс буолуутугар Николай Васильевич Черскэй киллэрбит кылаата умнуллубат, кини үлэтэ саҥаттан-саҥа көлүөнэ научнай үлэһиттэргэ, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар туһалыы туруоҕа.

Михаил ЛЕБЕДЕВ, «Арассыыйа наукаларын академиятын

Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи научнай киин»

федеральнай чинчийэр киин генеральнай дириэктэрэ, РНА чилиэн-кэрэспэдьиэнэ.