Биология учууталын тэлгэһэтигэр сакура, сирень, вишня үүнэр

Тоҕус ыйдаах тоһуттар тымныытынан аатырар Саха сиригэр күннээх Япония дьиҥнээх сакурата үүнэрин сонургуу иһиттим.  Тугун, ханныгын билээри төлөпүөнүнэн Сунтаар улууһугар тиийэбин.

“Арыый да хойутаабыккын, сакура бэрт кылгас кэмҥэ сибэккилиир. Халлаан хайдаҕыттан сибэккитэ иһэ үллүбүтэ уонча эрэ күн турар. Олус итии күннэргэ нэдиэлэ эрэ буолар”, – диэн сэһэргээччим кэпсээнин саҕалыыр.

Лидия Егорова сакурата үс саастаах эбит. “Күннээх, арыый хахха сиргэ турар. Сууккаҕа быһа холуйан аҕыс чаас күн көрүөхтээх. Маҥнай олордорбор буорун түгэҕэр кыратык тэҥ өлүүлээх азот, фосфор, калий булкаастаах уоҕурдуу куппутум. Уоҕурдуу силиһин быһа сиэбэтин курдук үрдүгэр буор эппитим уонна көннөрү кумахтаах, перегнойдаах, хара буорга олорпутум. Кэмиттэн-кэмигэр уу кутабын”, – диэн салгыы кэпсиир.

Сүрүннээн Бордоҥҥо ити курдук сэдэх үүнээйи эгэлгэтин сурутан биир дойдулаахтарыгар атыылыыр Ньургустаана Петровнаҕа сакаастаһар эбит. “Сунтаар ыалыгар барытыгар сакура үүнэрэ буоллар”, – диэн баҕалаах. От, сибэкки арааһын аҕалар. Киниттэн пион ылбытым кыстаабыта. Бастакы сылыгар силиһин күүһүрдээри сибэккилэппэтэҕим, оччоҕо кыһыны тулуйумтуо буолар.

Вишня маһын эмиэ олордобун. Сибэккилэнэр, астанар. Аһа сиэнэр, хараҥа өҥнөөх, кыратык кураххай соҕус амтаннаах буолар. Үнүргү улахан хаһыҥҥа сибэккилэрэ үлүйэн хааллылар эрээри, хос сибэккилиэх курдук.

Роза сибэккини олордубутум төрдүс-бэһис сылыгар барда. Маҥнай иһиттэргэ үүннэрэн баран, күһүн умуһахха киллэрэн уурарым, олус эрдэ сибэккилээччи. Былырыын күһүн таһырдьа тэлгэһэҕэ олортообутум. Быйыл саас ууга турарын иһин түөрэн ылан кураанах сиргэ көһөрбүтүм. Билигин олус доруобай, суон умнастаах үүнэ тураллар. Сибэккилиэхтэрэ арыый эрдэ.

Дьокуускайы кытта тэҥнээтэххэ биһиги кыһыммыт арыый сылаас. Мастарбын кыһынын көннөрү хаарынан көмөбүн. Былырыын роза сибэккибин эмиэ оннук кыстаттым”, – диэн тус уопутуттан үллэстэр. Ити курдук сыллата күөх үүнээйини элбэтэн иһэр эбит. Быйыл эбии миндаль, моонньоҕон атын суордун ылбыт. Итини таһынан тэлгэһэтигэр сирень, яблоня, акация, моонньоҕон, малина, рябина… мастарын үүннэрэрин этэр. Бузина, иирэ, ньургуһун, сардаана, кырсаада уо.д.а. талахтар, сибэккилэр дьаалытынан сааскы харалдьыгы кытта тахсан, күһүҥҥэ диэри хараҕы үөрдэллэрин бэлиэтиир.

Кэпсэтиибит бүтүүтэ сэһэргээччим туох идэлээҕин ыйыппыппар: “Учууталбын” – диэн хоруйдуур. Ол иһин даҕаны, тэлгэһэтин хас биирдии киһи хараҕын үөрдэр сиэдэрэй сибэккинэн, соҕуруу дойдуга үүнэр ураты, сонун мастарынан симээн эрдэҕэ. “Сиэннэрим биллиннэр, көрдүннэр диэн үүннэрэбин”, – диэн Сунтаар 1-кы нүөмэрдээх оскуолатын биологияҕа учуутала Лидия Васильевна Егорова оҕо, кэнчээри ыччат туһугар ураты оту-маһы көрүү-харайыы сыралаах үлэтин улахаҥҥа уурбаттыы биир этиинэн хоруйдуур. Күннээх дойду сакурата Саха сирин олохтоохторун салгыы да үөрдэ турдун.