БРИКС аан дойду экэниэмикэтигэр оруола үрдээтэ

Атырдьах ыйын 22-24 күннэригэр Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтин Йоханнесбург куоратыгар БРИКС (Бразилия, Арассыыйа, Индия, Кытай уонна Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтин түмсүүлэрин) саммита буола турар. Бу түмсүү туох суолталааҕын туһунан эрдэ суруйан турабын. Дойдулар лиидэрдэрэ дьыалабыай көрсүһүүлэригэр тугу бэлиэтээбиттэрин холобурдуум.

Путин видео-сибээһинэн кытынна

Саммикка үгэс курдук бастакы күҥҥэ дойдулар сала­йааччылара дьыалабыай көрсүһүүлэрин ыыттылар. РФ бэрэ­сидьиэнэ Владимир Путин манна видео-сибээһинэн кытынна. Владимир Владимирович иһитиннэриитэ хайаларынааҕар да уһун уонна дириҥ буолла.

Бу пуорум дойдулар экэниэмикэлэрин сайыннарыыга туһуламмыт биир улахан мунньах буолар. Онон, бастатан туран, Владимир Владимирович бэйэтин этиитигэр экэниэмикэ боппуруостарыгар тохтоото. Ыспыраапка быһыытынан эттэххэ, БРИКС дойдулара кэлиҥҥи уон сылга судаарыстыбалар икки ардыларыгар хапытаалларын хаҥатыылара алта төгүл улааппыт, аан дойду экэниэмикэтигэр инвестиция быһыытынан харчыларын угуулара икки төгүл үрдээбит, ону таһынан тас дойдуларга табаары атыылааһыннара аан дойду ырыынагыттан сүүрбэ бырыһыанын ылар буол­бут.

– Арассыыйа БРИКС дойдуларын кытары табаары эргиниитэ 40,5 бырыһыанынан үрдээн, 230 млрд дуолларга тиийдэ. Оттон былырыыҥҥы ыйдары кытары тэҥнээтэххэ, быйыл сыл аҥаарын түмүгүнэн 134,7 млрд дуоллар та­­баары эргиммиппит. Ити былырыыҥҥытааҕар 35,6 бырыһыанынан үрдүк, – диэн иһитиннэрэр Владимир Путин.

Манна сыһыаран кини БРИКС билигин “G7” бөлөххө киирэр дойдулартан (Канада, Франция, Германия, Италия, Япония, Англия, АХШ) на­­циональнай валютанан табаары эргинэр бырыһыанынан сабырыйбытын бэлиэтээн эттэ. “БРИКС аан дойду баалабай бородууктатыттан билигин 26 бырыһыанын ылар буол­ла. Оттон үгүс дойду национальнай валютатынан табаар­дары атыылаһар кыаҕынан бу сэттэ дойдуну сабырыйда. Билигин БРИКС дойдулара бу көрдөрүүлэрэ 31,5 бырыһыаны аһарда, оттон сэттэ дойду түмсүүтүн бырыһыана – 30%”, – диэн этэр кини.

Владимир Путин этиитигэр даҕатан эттэххэ, билигин аатыр­быт “Сэттэ түмсүү” БРИКС дойдуларыгар күүһүнэн өттөйөр кыаҕа суоҕун үгүс эспиэр да бэлиэтиир. Холобур, Токия университетын бэрэпиэссэрэ, Токиятааҕы пуон­да эспиэрэ Кадзуто Судзуки: “БРИКС “G7” курдук нуормаҕа, сыаннастарга олоҕуран тэриллибит түмсүү буолбатах, бу түмсүү судаарыстыбалар көҥүл буолууларын харыстааһыҥҥа, уопсай сыал туһугар үлэ­лиир. Бу чааһыгар БРИКС “сэттэ түмсүүттэн” чорбохтоох тахсыан сөп. Ол эрээри бу түмсүү чилиэннэриттэн бэйэлэриттэн тутулуктаах. Билиҥҥитэ “G7” БРИКС дойдуларын быһаарыныытыгар эппиэттэһэр күүһэ кыра”, – диэн ТАСС ааҕыныс­тыбаҕа иһитиннэрбитэ баар.

Владимир Путин маны таһынан суол-иис, тырааныспар боппуруоһун таарыйда. БРИКС Арассыыйа, Кытай, Индия курдук улахан дойдулары түмэр. Ол иһин Арассыыйа билигин Хотугу муустаах муоранан сырыыны, “Хоту-соҕуруу” диэн Арассыыйаны, Индияны, Ираны холбуур тыраа­ныспар көрүдүөрүн бырайыактарын сайыннаран эрэр. “Бу икки бырайыакпыт бырамыысыланнас, тыа хаһаа­йыстыбатын, энэргиэтикэ улахан эбийиэктэрин ситимниэхтээх. Билигин Хотугу муустаах муоранан сырыыны сөргүтүүгэ уон сыллаах былаан ылыныллан, инфраструктуралар тутуллаллар. Ол иһигэр оттук терминаллара, тимир уонна айан суолларын ситимниир улахан пуортар олоххо киириэхтээхтэр, итини таһынан ледоколлары оҥоруу күүскэ бара турар. Оттон “Хоту-соҕуруу” тырааныспар көрүдүөрэ Арассыыйаны хотугу муоралары, биир өттүнэн Балтиканы Персия хомотун, Индия акы­йаанын кытары ситимниэхтээх. Онон Евразия да, Африка да өттүгэр бу улахан быра­йыактарынан буолуохтаахтар”, – диэн иһитиннэрэр Владимир Путин.

Хара муоранан сырыы

Арассыыйа Хара муоранан тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, чуолаан уоҕурдууну, бурдугу таһыы дуогабарын от ыйын 18 күнүттэн тохтотон, манна Холбоһуктаах Нациялар Түмсүүлэрин таһымыгар да, дойдулар сыһыаннаһыыларыгар да үгүс кэпсэтии бара турар. Ааспыт ыйга Санкт-Петербург куоракка Арассыыйа Африка судаарыс­тыбаларын кытары ыыппыт улахан мунньаҕар бу туһунан эмиэ сиһилии кэпсэппиттэрэ.

Санатан эттэххэ, бурдук дуогабара хара маҥнайгыттан, дьиҥэр, кыра до­­хуоттаах дойдуларга, ол иһигэр Африка судаарыстыбаларыгар, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын тиэрдиигэ туһуламмыта да, биир сыл иһигэр Арассыыйа дуогабарга киллэрбит пууннара хайалара да олоххо киирбэтэхтэрэ. Ол иһин Арассыыйа бу дуогабары тохтоторго күһэллибитэ. “Былырыын Африка дойдуларыгар Арассыыйаттан 11,5 мөлүйүөн туонна экспортка барбыта. Оттон быйыл сыл аҥаарын иһигэр 10 мөлүйүөн туонна кэриҥэ бурдук тиийдэ. Ити төһө эмэ арҕааҥҥы дойдулар араас хааччаҕы киллэрбиттэрин үрдүнэн. Биһиги этэ сатаабыппыт, бурдук, бастатан туран, кыра дохуот­таах дойдуларга тиийиэхтээх диэн. Ол эрээри Украинаттан барбыт 32,8 мөлүйүөн туонна бурдуктан биир эрэ мөлү­йүөн туонната ити дойдуларга тиийдэ. Уоннааҕытын барытын бэйэлэрин кыанар дойдулар, ол иһигэр Евросойуус чилиэннэрэ, үллэһиннилэр. Билигин Африка алта дойдутугар 25–50 тыһыынча туон­на бурдугу босхо тиэйэргэ быһаарыныы ылынныбыт. Судаарыстыбалары кытары кэпсэтии барбыта”, – диэн бэлиэтиир Владимир Путин.

Билигин Арассыыйа уон­на Африка икки ардыгар тыа хаһаа­йыстыбатын бородууксуйатынан эргинии уон быры­һыанынан үрдээн, 6,7 млрд дуолларга тэҥнэһэн турар. Оттон быйыл сыл аҥаардааҕы түмүгүнэн олох да 60 бырыһыанынан үрдээн, Арассыыйа уонна Африка бииргэ үлэлэһии­лэригэр сүрүн далаһа буолла.

Манна даҕатан эттэххэ, Хара муоранан бурдугу таһыы дуогабарын Арассыыйа, ХНТ уонна Турция баттаспыт буоланнар, Турция бу кэпсэтиигэ эмиэ улахан оруолу ылар. Турция бэрэсидьиэнэ Реджеп Тайип Эрдоган бу иннинэ Владимир Путины Анкараҕа кэпсэтиигэ ыҥырбыт буоллаҕына, билигин бэйэтэ Москваҕа кэлэрэ бы­­лааннанар.

Дойдулар салайааччыларын этиилэриттэн

Быйылгы саммикка барыта 60 судаарыстыба кытта сылдьар. Саммит бастакы күнүгэр БРИКС дойдуларын сала­йааччыларын көрсүһүүтүгэр лиидэрдэр туох саҥаны эттилэрий диир буоллахха, Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтин бэ­­рэсидьиэнэ Сирил Рамафоса национальнай харчынан табаары эргиниигэ, инвестицияҕа болҕомтотун уурда. Бразилия бэрэсидьиэнэ Луис Инасиу Лула да Силва аан дойду экэниэмикэтигэр Африка оруола үрдүөхтээҕин бэлиэтээн эттэ. “Сэттэ түмсүү” туһунан туттуна соҕус эмиэ санаатын эттэ. Индия премьер-миниистирэ Нарендра Моди үрдүкү технологияны са­­йыннарыыга, үлэни-хамнаһы сыыппараҕа көһөрүүнү күүскэ туруорда. Оттон Кытай Народнай Өрөспүүбүлүкэтин миниис­тирэ Ван Вэньтао премьер-миниистир Си Цзиньпин иһитиннэриитин ааҕан туран, дойдулар икки ардыларыгар сыһыаны бөҕөргөтүүгэ үлэни ыытыахха наадатын бэлиэтээтэ.

Көрсүһүүгэ БРИКС састаабын кэҥэтии эмиэ биир сүрүн боппуруоһунан турбута. Бу түмсүүгэ билиҥҥитэ сүүрбэ судаа­рыстыба кыттыһаары олорор. Ол иһигэр Аргентина, Иран, Алжир, Тунис, Турция, Саудовскай Аравия, Египет. Санатан эттэххэ, БРИКС састаабын кэҥэтии 2010 сыллаахха буолбута. Ити сыл холбоһукка Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтэ киирэн, Африка курдук биир улахан континены холбообуттара. Онон быйылгы саммит түмүгүнэн түмсүү бэйэтин састаабын хаҥатар чинчилээх. Оччотугар аан дойдуга бэйэтин этэр этиитин ыйааһына өссө күүһүрүөхтээх.