БРИКС аан дойдуга сабыдыала улаатар

От ыйын 6-7 күннэригэр Рио-де-Жанейроҕа БРИКС дойдуларын саммита буолла. РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Бразилияҕа тиийбэтэ, ол оннугар саммит пленарнай мунньаҕар видео-сибээһинэн кытынна. КНР лиидэрэ Си Цзиньпинь соторутааҕыта Бразилияҕа сылдьыбытым диэн эмиэ кэлбэтэ. БРИКС саҥа чилиэннэриттэн Египет бэрэсидьиэнэ Абдель Фаттах ас-Сиси уонна Иран бэрэсидьиэнэ Масуд Пезешкиан эмиэ суохтар.

БРИКС састаабыгар Бразилия, Арассыыйа, Индия, Кытай, Соҕуруу Африка, Египет, Эфиопия, Индонезия киирэллэр. 2024 сылтан ОПЕК оҥорон таһаарааччылара Иран уонна Холбоһуктаах Арабскай Эмираттар БРИКС чилиэнинэн киирбиттэрэ, оттон Саудовскай Аравия официальнай баһылыктара көрсүһүүлэргэ кыттар буолбуттара. Нигерия, Казахстан уонна Малайзия БРИКС бииргэ үлэлэһэр дойдуларынан буолаллар.

Мантан да көстөрүнэн, энэргэтиичэскэй ырыынакка балачча сабыдыалы оҥорор судаарыстыбалар түмсүбүттэр. БРИКС ирээтигэр аан дойдуга хостонор ньиэп уонна аан дойду наадыйар убаҕас углеводородтарын 40%-на баар.

Саммит түмүгүнэн 126 пууннаах декларация ылылынна

Биллэн турар, БРИКС лиидэрдэрэ энэргэтиичэскэй ырыынак туруктаах буоларыгар интэриэстээхтэр, онон тарыыптары, сааҥсыйалары, о. д.а. кириитикэлээтилэр: “Биһиги энэргэтиичэскэй ырыынак туруктаах буолуутун уонна араас источниктартан эниэргийэ тохтоло суох барыытын хааччыйан, энэргэтиичэскэй куттал суох буолуутун бөҕөргөтөр наадалааҕын бэлиэтиибит. Аан дойдутааҕы быраабы кэһэн, аҥаардастыы биир өттүттэн күһэйэр миэрэлэри ылыныыны утарабыт уонна маннык миэрэлэр, ол иһигэр экэнэмиичэскэй сааҥсыйалар уонна хостоон ылыллар сааҥсыйалар көрүҥнэрэ, киһи быраабыгар куһаҕан дьайыылаахтар диэн хаттаан этэбит».

БРИКС лиидэрдэрэ арҕааҥҥы үп институттарыгар маарынныыр структуралары оҥорор наада, сайда сатыыр дойдулары МВФ-ка уонна Аан дойдутааҕы бааҥҥа бааргытын биллэриҥ, киирэн-тахсан иһиҥ диэтилэр. Атыыга, инвестицияҕа, ону тэҥэ БРИКС дойдуларын үбүн-харчытын ситимнэригэр хардарыта үлэлээһиҥҥэ бэйэ валютатын туһанарга ыҥырдылар.

Саммит ылыммыт декларациятыттан биһиэхэ сыһыаннаах сүрүн өрүттэрин билиһиннэрдэххэ:

Лиидэрдэр Украинаны кытта кэпсэтиилэр туруктаах эйэҕэ тиэрдиэхтэрэ диэн эрэллэрин биллэрдилэр; Брянскай, Курскай, Воронежскай уобаластарга муосталары уонна тимир суоллары дэлби тэптэриини сэмэлээтилэр; сааҥсыйалары утардылар; Ираҥҥа байыаннай саба түһүүнү дьүүллээтилэр. МАГАТЭ көрүүтүгэр баар Иран ядернай эбийиэктэригэр саба түһүүлэртэн дьиксиннилэр; байыаннай иирсээн кэмигэр ядернай куттал суох буолуутун хааччыйыахтааххын диэн ХНТ Куттал суох буолуутун сэбиэтигэр ыҥырыы ыыттылар; Газаҕа суһаллык уонна биир-биэс тыла суох уоту тохтоторго диэн кэпсэтиилэри ыытар дьону ыҥырдылар; БРИКС дойдуларын лиидэрдэрэ куйаарга сэрии сэбин таһаарыынан үлүһүйүүнү утараллар, онно сөптөөх докумуон ылылларын туруорсаллар.

Владимир Путин саммикка эппит тылын сүрүн өрүттэрин “Российская газета” аҕалар:

— БРИКС биллэ кэҥээбит уонна Евразия, Африка уонна Латинскай Америка сүрүн дойдуларын хабар;

— 2025 сыллааҕы чахчытынан, БРИКС дойдуларын атыылаһар кыахтарын уопсай ВВП-та 77 триллион дуолларга тиийэн, “Сэттэлэр бөлөхтөрүн” биллэ баһыйда — кинилэр киэннэрэ 57 триллион дуоллар;

— Аан дойдуга БРИКС аптарытыата, сабыдыала сылтан сыл улаатан иһэр;

— БРИКС биир санаалаахтара аан дойду соҕурууҥҥу уонна илиҥҥи дойдуларыгар элбэхтэр;

— Кыһыл көмүс миллиард диэн ааттанар, дьон интэриэһигэр сулууспалыыр аан дойдутааҕы сыһыаннаһыылар биир полярнай систиэмэлэрэ ааһан эрэр;

— Аан дойду экэнэмиичэскэй бэрээдэгин уларытыы бырассыаһа салгыы күүһүрэн иһэр, либеральнай глобализация модела эргэрэн эрэр;

— 2024 сылга Арассыыйа атын БРИКС дойдуларын кытта ылсыыга-бэрсиигэ доҕордуу дойдулар солкуобайдарын уонна валюталарын өлүүтэ 90% буолбута.

Түһээн эмиэ күөрэйэн таҕыста

АХШ дьаһалтата бу саас аан дойдуну аймаабыт түһээнин 90 хонукка тохтотон, бу кэм иһигэр Холбоһуктаах Штаттары кытта эргиэн саҥа сөбүлэһиитин түһэрсэҕит диэн модьуйуу былаастаах этэн турар. Ол болдьох бүппүт, онон бэнидиэнньиктэн саҕалаан судаарыстыбалар бастакы сирэйдэригэр төһө түһээн түспүтүн ыйар суруктар тиийдилэр. АХШ-ы кытта саҥа сөбүлэһии түһэрсибэтэх дойдулар атырдьах ыйын 1 күнүттэн муус устар 2 күнүнээҕи тарыыпкытынан хаалыаххыт диэн АХШ үбүн миниистирэ Скотт Бессент эппитин CNN иһитиннэрэр. Сөбүлэһиини түһэрсиигэ саамай бүтэһик болдьох от ыйын 9 күнэ этэ, ол эрээри Үрүҥ Дьиэ иһитиннэрбитинэн, Трамп ону атырдьах ыйын 1 күнүгэр диэри көһөрбүт.

Онон мантан антах Япония, Соҕуруу Кэриэйэ, Казахстан, Малайзия туох баар табаардарыгар барытыгар АХШ 25%-наах тарыыбы олохтоото. Соҕуруу Африка табаара 30%, Лаос, Мьянма 40%-наах түһээҥҥэ түбэспиттэр. Сеулга уонна Токиоҕа туһаайан, табаары оҥорор хампаанньаларгыт АХШ сиригэр-уотугар үлэлиир буоллахтарына, кинилэргэ туох да түһээн түһүө суоҕа диэбит. Оттон өрөлөһөр түгэҥҥитигэр түһээҥҥитин эбии үрдэтиэм диэн олох да сиэн түһэрбит.

Tһe New Үork Times бэлиэтээбитинэн, Холбоһуктаах Штаттар Великобританияны уонна Вьетнамы кытта сөбүлэһии түһэрсибиттэрэ биллэр. Олор да иһэ-таһа соччо биллибэт сөбүлэһиилэр буолалларын хаһыат бэлиэтиир.

Оттон Кытай табаарыгар таможня түһээнэ 55%-кэ диэри түспүтүнэн турар. Ол оннугар Эмиэрикэ табаарыгар түһээн 10%-ҥа диэри буолуохтаах эбит. Эмиэ маннык сөбүлэһиини Индияны кытта оҥорсуохпут диэбит Трамп.

Бангладеш таҥаһы тигэр индустрията Трамп киллэрбит 35%-наах түһээниттэн эстэр кутталлаах. Дойду таска атыылыыр дохуотун 80%-нын бу таҥас тигэр сиэктэр киллэрэр эбит

Ол быыһыгар Дональд Трамп, БРИКС бэлиитикэтин өйүүр хайа баҕарар дойдуга эбии 10%-наах түһээн түһүөҕэ диэн саанар.

500%-наах түһээн

РИА Сонуннар суруйарынан, Эмиэрикэ сенатора Линдси Грэм (РФ-га террористар уонна экстремистэр испииһэктэригэр баар) өссө эрдэ Арассыыйаттан ньиэби, ньиэп бородуукталарын, гааһы, ураны атыылаһар дойдулар табаардарыгар АХШ 500% түһээни түһэрэрин туһунан сокуон бырайыагын киллэрэн турар. Кэнгириэс ити сокуону ылынар түбэлтэтигэр Арассыыйа ньиэбин, гааһын атыылаһа олорор КНР эрэ буолбакка, АХШ сүрүн “доҕотторо”: Индия, Турция, ЕС, Бразилия, Соҕуруу Корея, Тайвань уонна Япония эмиэ ол баалкыга түбэһэллэр. Оччотугар Холбоһуктаах Штаттар бу судаарыстыбалары кытта атыытын тохтоторугар тиийэр, диэн “Российская газета” бэлиэтиир.

Politico суруйарынан, Дональд Трамп сокуон бырайыагын өйүүргэ бэлэм эрээри, хааччахтааһыны уһулар туһунан быһаарыыны Кэнгириэс кыттыыта суох бэйэм ылыныахтаахпын диэн модьуйар.

Африка дойдуларын ньымааттаһар

Африкаҕа Арассыыйа уонна Кытай сабыдыаллара улаатан иһэрин көрөн, АХШ да хаалсыбат санааланна. От ы??? 9йын 9–11 күннэригэр Вашингтоҥҥа Габон, Гвинея-Бисау, Либерия, Мавритания уонна Сенегал баһылыктара кыттыылаах мини-саммит ыытылынна.

Бу дойдулар баһаам туһалаах сир баайдаахтар, онон Трамп оботтоох хараҕын далыгар киирэн, сотору “ыанар ынахха” кубулуйар буолуохтаахтар.