Василий Бурнашев
“Үрүҥ күнтэн күүс ылан, халлаантан харысхал тардан, сиртэн ситим тутан, салгынтан сылаас сыдьаайы иҥэринэн, үс куппутун тэҥнии тутан, саҥалыаҕыҥ саҥа күммүтүн” диэн мээнэҕэ эппэттэр быһыылаах. Уонна бу тыллар чыычаах ырыатынан уһуктан, көй салгынынан тыынан, күн аайы бааһынаттан тахсыбакка үлэлиир механизатордарга ананар курдуктар.
Мэҥэ Хаҥалас улууһун бааһыналарыгар билигин түбүктээх күннэр тураллар. Ол курдук, “Тумул” СПК, “Хорообут” ХЭУо, “Чүүйэ” МУП, “М. Егорова” ХЭУо, “Томтор” ХЭУо, “СӨ Сири оҥоруу сулууспата” тэрилтэ, “Тарат” ТХПК курдук хаһаайыстыбалар ыһыынан дьарыктаналлар. Ону тэҥэ Аркадий Попов, Афанасий Борисов, Лариса Иванова, Николай Стрекаловскай уо. д.а. хаһаайыстыбалар. Бу үлэни улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениета иилээн-саҕалаан тэрийэр.
Улууска уопсайа туорахтаах култуураны 1475 гектардаах сиргэ ыһарга былааннаммыттара. Ыам ыйын 26 күнүнээҕи туругунан, 739 гектары ыстылар. Ол иһигэр 376 гектарга сэлиэһинэйи, 51 гектарга ньэчимиэни, 312 гектарга эбиэһи буорга түһэрдилэр. Сүөһү аһылыга буолар култуура — 2824 га. Хортуоппуйу 596 гектарга, оҕуруот аһын 106 гектарга олордуохтара. Бурдук ыһар хаһаайыстыбалар ыам ыйын 3 күнүттэн сиик сабыытыгар тахсан үлэлээтилэр. Уопсайа 2517 гектар сиргэ сиик сабыытын үлэтэ барыахтаах эбит.
Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл министиэристибэтин биир тумус тутар “Тумул” кэпэрэтиибэ (Т. Десяткина) ыһыы үлэтигэр хоннохтоохтук ылсан үлэлиир. Бу хаартыскаҕа хаһаайыстыба үлэһиттэрэ Оҕус Өлбүт диэн бааһынаҕа эбиэс ыһа сылдьалларын көрөҕүт. Ол курдук, Илья Десяткин, Афанасий Макаров, Айаал Стрекаловскай, Петр Куличкин бары биир сыаллаах-соруктаах үлэлииллэрэ харахха тута быраҕыллар. Хайа, күһүн өлгөм үүнүүнү хомуйдахтарына, хамнастара да үгүөрү буолуо турдаҕа. Кинилэр үлэлэрин билсэ, ыйыы-кэрдии биэрэ улуус кылаабынай агронома Василий Бурнашев кэлбит. Онон уолаттар кылаабынай агрономтан бу эппиэтинэстээх хампаанньа хайдах бара турарын истэн, атын хаһаайыстыбалартан хаалсыбат курдук өссө тэптэн үлэлиэхтэрэ турдаҕа.
Оттон наһаа кэрэ айылҕалаах Төхтүргэ Попов Аркадий Николаевич хаһаайыстыбата сиик сабыытыгар ыам ыйын 8 күнүттэн тахсыбыт. Бу хаһаайыстыба үлэтин туһунан хас да сыллааҕыта суруйан турабыт. Кинилэр ыам ыйын 19 күнүттэн ыһыыга киирбиттэр. Билигин бааһыналарга үс улахан кыамталаах тыраахтар үлэлиир тыаһа туспа муусука курдук иһиллэр дииллэр. Механизатордар Сивцев Андрей Ефимович, Олесов Егор Егорович, Дмитриев Иван Егорович, сеяльщиктар Попов Сергей Николаевич, Григорьев Денис Богданович, Осипов Руслан Дмитриевич быйылгы соруктарын толорорго дьулуһаллара хайҕаллаах.
Попов А. Н. хаһаайыстыбата 417 гектарга ыһыахтаах, ол иһигэр 100 гектар сэлиэһинэйи, 70 гектар ньэчимиэни, 247 гектар эбиэһи. “Долоон” туруу үлэһиттэрэ бу курдук бэс ыйын 1 күнүгэр түмүктүүр санаалаахтар. Сайын устата 419 гектар бааһынаны паардыыллар.
Мэҥэ Хаҥалас улууһугар ханна даҕаны ыһыы үлэтэ билигин бастакы нүөмэрдээх сорук курдук турар. Холобура, былырыын кыһын “Тарат” кэпэрэтиип хотонугар сырыттахпытына бэрэссэдээтэл Петр Петров эһиилгиттэн ыһыынан дьарыктанар баҕалааҕын эппитэ. Бу санаатын СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы А. Н. Жирков хотоҥҥо кэлэ сырыттаҕына эмиэ кэпсээбит этэ. Ол эппит тылын хайдах толорон иһэрин туоһуласпыппытыгар, Петр Петрович маннык кэпсээтэ:
— Ыам ыйын 26 күнүгэр үлэ түмүктэннэ. 36 гектарга ыстыбыт. Былырыын сирбитин саҥа оҥорбуппут, сиэккэнэн күрүөлээбиппит. Быйыл “Тумул” кэпэрэтииби кытта дуогабардаһан, бэйэлэрин тиэхиньикэлэринэн кэлэн үлэлээтилэр. Ол былырыын сир оҥоруутун бырагырааматыгар киирсибиппэр оннук ирдэбиллээх этэ, атын тэрилтэнэн оҥортороҕун диэн.
Тиэлиги сэл. бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Наталья Данилова этэринэн, хаһаайыстыбата 26 гектар сирдээх. Ону күрүөлээбиттэр. Сиэмэлэрин аҕалтарбыттар. Билигин сирдэрин хорутаары сылдьаллар. Онтон зеленка ыһыахтара. Үс ый үүнэр буолан, бэс ыйын ортотуттан үлэлиэхтэрэ. Балаҕан ыйын 20‑тин эргин ситиэхтээх. “Сиигиттэн көрүөхпүт. Сиигэ көтүө диэтэхпитинэ, эрдэлиэхпит. Тиэхиньикэбит баар, ыһар тэрил ылбыппыт”, — диир сүөһүлэрин сайылыкка көһөрөөрү түбүгүрэр Наталья Ивановна.
Киһи сири-уоту кыһыл көмүс-алтан курдук тутан, бэйэтин наадатыгар диэн сылтан сыл кэҥэтэн, оҥорон, тупсаран иһэр буоллаҕына, ол үлэлэр түмүктэригэр бурдуктаах бааһыналар кэҥээн иһиэхтэрэ, көмүс туораахтар долгулдьуһа хамсыахтара турдаҕа. Нуораҕанаҕа Лариса Иванова хаһаайыстыбата 2018 сылтан сир үлэтинэн дьарыктанар. Хомустаах диэн бааһыналарыгар ньэчимиэн ыһыахтара. Сииктэрин саптарбыттарын кэннэ, хата, ардаан, үөрэн олороллор. Тиэхиньикэ өттүнэн хааччыллыыларын эттэххэ, урут Т‑150 тыраахтар соһор дискаторын ылбыттар. Аҕыйах сыллааҕыта сиэйэлкэ атыыласпыттар. Онон дьоҕус бааһыналарыгар үлэлиир кыахтаахтар.
Бу курдук Мэҥэ Хаҥалас улууһун (баһылык Д. Тихонов) хаһаайыстыбалара биир эппиэттээх хампаанньаҕа туруммуттар. Онтон от үлэтигэр күргүөмнээхтик киириэхтэрэ.
Бэс ыйа -- от-мас, сир симэҕэ тиллэр, чыычаах ыллыыр, сайын саҕаланыыта, үрүҥ түүн түһүүтэ. Норуот…
1977 с. Дьокуускай куоракка олоҥхоҕо, фольклорга сыһыаннаах “Эпическое наследие народов Сибири и Дальнего Востока” диэн Бүтүн Сойуустааҕы научнай…
Тааттаҕа “Манчаары оонньуулара” буолара чугаһаата. Далааһыннаах тэрээһин түһүлгэтигэр дьон-сэргэ тоҕуоруһуо. Улахан эппиэтинэс сүктэриллибит улууһа онно…
Кырачаан Саргы ийэтэ өлүөҕүттэн билбитэ эрэ аҕата. Аҕыйах сыллаахха диэри эбэлээх эһээтэ бааллара. Аҕата биэс…
Дьыл-хонук аастаҕын аайы, саха литэрэтиирэтигэр сонун көстүүлэр баар буолаллара кэрэхсэбиллээх. Чопчулаан эттэххэ, биир дьиэ кэргэнтэн…
Хатыҥ ыаһа диэни истибиккит, билэҕит дуо? Хайдах оҥороллоро буолуой? Манна көрүҥ. Бу туһунан Т.Гуляева суруйуутун…