Буойун учуутал ахтыылара

Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, буойун учуутал  А.Е. Макаров суруйан хаалларбыт ахтыыларын кэрэхсээн аахтым. Афанасий Егорович – биир дойдулааҕым, оҕо эрдэхпиттэн истэр-билэр киһим. Иккиэн Сунтаар Күүкэйин дьоно буоллахпыт.

Кини — Күүкэй эбэ хотун арҕаа эҥээригэр, Үрэх Айаҕар, Төбөт өтөҕөр, оттон мин илин эҥээригэр «Коммунар” холкуос олоҕор, Балык Хатарбыкка, төрөөбүт-үөскээбит дьоммут. Ол эрээри биир күөл уҥуор-маҥаар олордорбут да, көрсөн ааспыппыт ахсааннаах. Эбэбит оннук улахана. Күөлбүт тула 5 холкуос баара, 5 аҕа ууһа ыаллаһан олорбуттара.

Кыргыһыы толоонуттан кыл мүччү тыыннаах эргиллэн кэлбит буойун учуутал ахтыыларын “Суруллубут суоруллубат” диэн ааттаан, оҕолоро, сиэннэрэ хомуйан, кинигэ гынан таһаарбыттар. Кыайыы 80 сылыгар анаан, кимтэн да көмө көрдөөбөккө.

1964 сыллаахха, Элгээйи интэринээт-оскуолатын бүтэрэн, Сиэйэ орто оскуолатыгар 9‑с кылааска үөрэнэ тиийэн баран, биир дойдулаахпын, дьэ, илэ көрбүтүм. Оччолорго үөрэх бырагыраамата уларыйан, саха тылын уонна литэрэтиирэтин, баҕарбыппыт да иһин, үөрэппэтэхпит. Оттон 11 кылаастар саха литэрэтиирэтин үөрэтэллэрэ. Учууталлара Афанасий Егорович этэ.

Уруокка кэпсиирин умсугуйан истэрим

Оҕолор олус ирдэбиллээх, кытаанах учуутал курдук кэпсииллэрэ. Аан быыһынан иһиттэхпинэ, уруогун киһи иһиттэр истэ олоруон курдук, олус умсугутуулаахтык кэпсиирэ. Мин, оччоттон саха салаатыгар киирэн үөрэниэх баҕалаах киһи, И. А. Худяков, О. Н. Бетлингк, А. Я. Уваровскай тустарынан дорҕоонноохтук кэпсиирин истэн ымсыырбытым. Ол иһин 11‑с кылаас үөрэнээччилэриттэн учууталлара тугу кэпсээбитин ыйыталаһар буолбутум. Өрөбөлүүссүйэ быдан инниттэн норуот тылынан уус-уран айымньытын суруйуу саҕаламмытын, А. Я. Уваровскай саха олоҥхотун кылгатан суруйбутун уонна “Ахтыыларын” билбитим. Онтон ыла саха болкулуорун кэрэхсиир буолбутум быһыылааҕа.

Сиэйэҕэ үөрэнэр сылларбар Улуу Кыайыы 20 сылын бэлиэтээһин буолбута. Учууталларым Уйбаан Нуолур, Игнатий Васильевич Гурьев көҕүлээһиннэринэн, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарын ахтыыларын суруйарым уонна “Элгээйи” сопхуос араадьыйа узелынан нэһилиэнньэҕэ ааҕан иһитиннэрэрбит. Алексей Николаев, Прокопий Степанов, Илья Потапов, Дмитрий Меркурьев, Прокопий Семёнов, о. д.а. ахтыыларын суруйтарбыттара. Ол ахтыылара билигин да дьиэтээҕи архыыппар харалла сыталлар.

Олоххо тардыһыыта күүстээх буолан

А. Е. Макаров, сэрии эрэйин-муҥун этинэн-хаанынан билбит буолан, онно сылдьыбытын туһунан бэрт кылгастык кэпсиирэ. Кини, өстөөх снайперын буулдьатыгар таптаран, ыараханнык бааһырбытын үөлээннээхтэрэ ахталларын истэрим. Дьиҥэр, Афанасий Егорович сэриигэ сылдьыбытын туһунан тэттик ахтыылары 1959 сыллаахтан суруйа сылдьыбытын маҥнайгы үөрэнээччитэ А. Е. Потаповка өлүөн эрэ иннигэр, 1975 сыллаахха ыыппыт эбит. Буойун учуутал бэйэтин кэмин үөрэхтээх киһитин сиэринэн барытын суруна, бэлиэтэнэ сылдьыбыт. Ол да иһин сирдэрин аатын, күнүн-дьылын, кимнээҕи кытта айаннаабытын, алтыспытын, байыаннай үөрэҕи ааспытын сиһилээн суруйбут.

Ахтыыга оччотооҕу тыйыс кэм тыына, байыаннай хомуур хайдах барбыта, айана, байыаннай үөрэх кытаанах усулуобуйата, ас-үөл тиийбэтэ, аччыктааһын, тоҥуу-хатыы баар. Өстөөх буулдьата кэтэҕэр түһэн баран, сыҥааҕынан тииһин тоҕо солоон тахсыбытын ааҕан, хайдах тыыннаах хаалбытын киһи сөҕөр. Аҕатыгар “уолуҥ Ийэ дойдутун иһин дьоруойдуу оҕунна” диэн, үс муннуктаах хара сурук кэлбит. Ол да буоллар Айыыһыттара арчылаан, өлүү суолун өҥөйөн баран, амарах санаалаах, чэпчэки илиилээх быраастарга түбэһэн, өлөр өлүүнү мүччү түспүт.

Аҕата, сэрииттэн сэймэктэнэн кэлбит, күҥҥэ көрбүт соҕотох уолун сайыны быһа көрөн-истэн, кыра оҕолуу бүөбэйдээн, атаҕар туруорбут. Төрөөбүт дойдутун айылҕата, Күүкэйин эмис собото, сахалыы аһа-үөлэ күүс-уох биэрдэҕэ. Ахтыыга саха саллаата этинэн-хаанынан билбитин-истибитин, кыларыйан турар кырдьыгы суруйбута көстөр. Олоххо тардыһыыта күүстээх буолан, доруобуйата бэттэх кэлэн барбыт, учууталлыыр үлэтигэр төннүбүт. Кэтэхтэн үөрэнэн пединституту бүтэрбит. Буойун учуутал талбыт идэтинэн биэнсийэҕэ тахсыар диэри Сунтаар улууһун оскуолаларыгар саха тылын уонна литэрэтиирэтин сыралаһан үөрэппит, оҕолорго чиҥ билиини биэрбит.

Ахтыыга сэрии кэннинээҕи сут-кураан дьыллар содуллара, аас-туор олох суруллубут. Төрөөбүт-үөскээбит түөлбэтин, Күүкэй күөлүн арҕаа эҥээригэр олорон ааспытын, дойдутун кэрэ көстүүтүн, өбүгэлэрин өтөхтөрүн ахтар-саныыр эбит. Ийэтэ Күүкэй илин эҥээригэр — Балык Хатарбыкка — төрөөбүт-үөскээбит. Онон ити эргин Тааһынан, Хомустааҕынан сылдьан, өссө биир сайын оттообутун ахтар. Аҕатын аймахтара Күндэ “Солооһун” сэһэнин сүрүн дьоруойа Куруҥ Макаар уонна кини аймахтарын кытта ийэлэрэ өлбүтүн кэннэ эҥээрдэһэн улааппыт, уруу-тараа тардыспыт уонна ол сиэринэн үөрэммит, үлэһит, учуутал буолбута ахтыыга киирбит. Афанасий Егорович аҕатын өттүнэн төрүччүтүн оҥорон хаалларбытын көрдөххө, халыҥ аймахтар эбит.

Сэрии аас-туор олоҕо дьылҕатыгар улаханнык охсубута биллэр. Маҥнайгы кэргэнэ Варвара диэн элбэх оҕолоох Миитэрэппээн Сүөдэрэп улахан кыыһын Балбаара эмээхсин ииппитин кэргэн ылбыт. Сыллата кэриэтэ үс кыыс, биир уол оҕоломмут. Бэркэ ыал-куус буолан иһэн, кэргэнэ тымныйан, оҕолоро кыраларыгар олохтон туораабыт. Барыта үстэ кэргэннэммит, уопсайа аҕыста оҕоломмут. Оҕолоругар сэриигэ бииргэ сылдьыбыт, сэрии толоонугар охтубут табаарыстарын оҕолорун ааттарын биэртэлээн испит. Буойун учуутал биир өлүүгэ сылдьыбыт бойобуой доҕотторун ол курдук кэриэстээбит. Кэлин сорох доҕотторун туоһулаһан, ыйыталаһан көрбүт да, кими да булбатах. Бука, кыргыһыы хонуутугар оҕуннахтара.

Афанасий Егорович кэргэттэрэ Варвара, Аана сэрии ыар тыынын, сут-кураан дьыллар содулларыттан олохтон эрдэ туораабыттар, оҕолорун бэйэтэ иитэлээбит. Үһүс кэргэнигэр олорон, баара-суоҕа 57 сааһыгар Орто туруу-бараан дойдуттан букатыннаахтык барбыт. 20 сиэнэ, 23 хос сиэнэ эһэлэрэ, хос эһэлэрэ Афанасий Егорович аатын ааттаталлар. Билигин кинилэр олох инники күөнүгэр сылдьар хаартыскаларын көрөн үөрэҕин.

“Суруллубут суоруллубат”

Афанасий Егорович ахтыытыгар Күүкэй былыргыта, олорон ааспыт дьон, учууталлар, кылгастык эрээри, туох да киэргэтиитэ суох ахтыллар. Аны былыргы хаартыскалар, оччотооҕу эдэр дьон, чугас аймахтарын хаартыскалара устуоруйа кэрэһиттэрэ диэн киирбиттэр. Кыраайы үөрэтээччилэргэ олус наадалаах импэрмээссийэ буолсу. Сэрии иннинээҕи ыччаттар, эчи, мааныларын, эдэрдэрин… Хаарыан уолаттар сэриигэ сырдык тыыннара быһыннаҕа, сорохторо ахтыы ааптарын курдук бүттэтэ суох сэймэктэнэн кэллэхтэрэ. Киһи долгуйа, харааста ааҕар түгэнэ элбэх эбит. Бүтэһигэр биллиилээх кыраайы үөрэтээччи, фольклорист-хомуйааччы аймаҕа Г. Е. Фёдоровтыын бииргэ аҕатын уонна ийэтин өттүнэн Чөччүүкэйтэн уонна Мөөдьөйтөн саҕалаан төрүччү оҥорбуттара олус кэрэхсэбиллээх.

Ахтыыга оччотооҕу  тыйыс кэм тыына, байыаннай  хомуур хайдах барбыта, айана, байыаннай үөрэх кытаанах усулуобуйата, ас-үөл тиийбэтэ, аччыктааһын, тоҥуу-хатыы баар. Өстөөх буулдьата кэтэҕэр түһэн баран, сыҥааҕынан тииһин тоҕо солоон тахсыбытын
ааҕан, хайдах тыыннаах хаалбытын киһи сөҕөр.

Кыргыһыы толоонуттан кыл мүччү тыыннаах эргиллэн кэлбит буойун учуутал ахтыыларын “Суруллубут суоруллубат” диэн ааттаан, оҕолоро, сиэннэрэ хомуйан, кинигэ гынан таһаарбыттар. Кыайыы 80 сылыгар анаан, кимтэн да көмө көрдөөбөккө. Интэриниэккэ көрдөөн, аҕалара, эһэлэрэ сэриилэспит чааһын, хамандыырдарын ыйан туран киллэрбиттэр.

Ахтыылары ааҕа олорон, киһи ол эйгэҕэ киирэн хаалар эбит. Афанасий Егорович фроҥҥа айаннаабыт суолун арыйан көрдөрбүттэр. Онон ыччаттара аҕаларын, эһэлэрин туһунан олус бэрт кинигэни бэлэмнээн таһаарбыттар диэн сыаналаатым. Кыргыһыы толоонуттан кыл мүччү тыыннаах хаалбыт, үйэлээх сааһыгар ыччаты иитиигэ олоҕун анаабыт буойун учуутал албан аата үйэтийбит.

Василий Илларионов,

тыл билимин дуоктара, бэрэпиэссэр.

ХААРТЫСКА А.Е.МАКАРОВ ДЬИЭТЭЭҔИ АРХЫЫБЫТТАН.