Буорах сыттаах суруктар

Дьоллоох олохпутун салҕаан, өссө ордук үчүгэйдик олоруохпут…

Алексей Ильич Сосин 1905 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас оройуонугар Моорук нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Сэрии иннигэр Табаҕа сэттэ кылаастаах оскуолатыгар дириэктэринэн үлэлээбитэ. 1942 сыллаахха аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Ол баран 221‑с гаубичнай-артиллерийскай полкаҕа оруудьуйа хамандыырынан сэриилэспитэ.

Фроҥҥа 1942 сыл ахсынньы 15 күнүттэн сэрии бүтүөр диэри хорсуннук охсуспута. Бойобуой үтүөлэрин иһин Кыһыл Сулус уордьанынан, “Хорсунун иһин”, атын да бойобуой мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Сэрииттэн эргиллэн, Дьокуускай куоракка олорбута, үлэлээбитэ.

“Күндү доҕорум Дуня! Оҕолорум Толя, Надя, Верушка, Кимка! Ийэм Ааныска эмээхсин! Эдьиийим Евдокия! Күтүөтүм Ефим!

Бу ааһан эрэр сыл устатыгар 35–40 төгүл кыра, 10–12 төгүл улахан кыргыһыыларга киирсэ сырыттым. Ол түмүгэр өстөөхтөн сүүһүнэн ахсааннаах дьону өлөрдүбүт, бааһыртыбыт. 5 тааҥканы, хас даҕаны массыынаны, өстөөх ыстаабын, өрүһү туоруур муостаны, о. д.а. алдьаталаатыбыт. Ол иһин хамаандабанньа миэхэ үс төгүл махтал биллэрбитэ, иккитэ: “Туйгун артиллерист” бэлиэнэн уонна “Хорсунун иһин” мэтээлинэн наҕараадалаабыта.

Бу ый 22 күнүгэр өстөөх икки бүлүмүөтүн үлтүрүппүппүт уонна 70‑ча аптамаатчыктарыттан үгүстэрин өлөрбүппүт иһин хамаандабанньа миигин үһүс төгүлүн Кыһыл Сулус уордьаҥҥа наҕараадаҕа түһэрдэ. Кэнники оҕолорум, эһиги, аҕабыт үс төгүл наҕараадаланыар, хас да сүүс өстөөҕү өлөрүөр диэри суруга биһиэхэ кэлэ турар этэ диэххит. Эһиги дьоллоох, кэрэ олоххут иннигэр уонча тыһыынча биэрэстэ ыраах да сиргэ буоллар, тыыммын харыстаабакка харса суох уһуннук, кыырыктаахтык охсуспут уот буурҕа суол айаным, оҕолорум эһиги, атын да аймахтарым уонна билэр бары дьонум өйдөрүгэр кытаанахтык хатанан хаалыа этэ.

Барыгытыгар бары үчүгэйи баҕара хаалабын.

Аҕаҕыт Алексей.

1944 сыл балаҕан ыйын 26 күнэ.

* * *

“Дуня! Хара муора хааны халыппыт ньиэмэс-фашистары бары өттүттэн көмөлөөн, көҥүтэ сынньан, кыайан-хотон, Кыайыы күнүн көрөрбүт улам чугаһаан иһэр. Баҕар, бу сурукпун тутуоххар диэри (икки ыйтан итэҕэһэ суох айанныыра буолуо), сэрии уурайыа, Сэбиэскэй Ийэ дойдубут кыайыыны бырааһынньыктыа. Оттон мин улуу үөрүү бырааһынньыгын бу дойдуга ураатаһан-бырааһынньыктаһан баран, төрөөбүт-үөскээбит Сахам сирин диэки эһиэхэ — көмүстүү күндү кэргэттэрбэр, кэрэ-чыычаах оҕолорбор, күн-күбэй ийэбэр салаллан-айаннаан баран эрэр буолуом. Ити толору дьол-соргу суолун сүнньүнэн баҕа санаабын этэххэ итинник.

Оттон уот будулҕан олоҕум атын араас өттүнэн эттэххэ, өстөөх өлүөн иннинэ, өлөр мөхсүүтүн мөхсүүтүгэр мөлтөҕө суох кутаа уотунан тыбыырсыа, өлөрсүү үгүс кубулҕатын туттуоҕа. Оччоҕо ол тиһэх уот тибиитигэр түбэстэхпинэ, икки сыл усталаах уот будулҕан олоҕу туораан баран, сэрии саамай уһук бүтэр тиһэҕэр түбэһэн итии-сылаас тыыным Ийэ дойдубут — Сэбиэскэй Сойуус босхолонорун иннигэр быстан, этим-хааным ийэ буорга иҥэн сытар буолуоҕа. Инникини ким билиэ баарай… Халбас харата буоллаҕа дии.

Ол эрээри, билигин будулҕан буруоттан бууһа буһан-хатан, кутаа уоттан кутуллан уһаарыллан уонунан-сүүрбэнэн ордук уордаахтык охсуһар, кыайар, тыыннаах ордор санаа тоҕо эрэ өйтөн-санааттан, түүлтэн-биттэн төрүт арахпат.

Аҕаҕыт Алексей.

1945 сыл олунньу 18 күнэ”.

Хааммыт тохтон туран, кыайыыны ситиһиэхпит

Николай Васильевич Егоров 1903 сыллаахха Үөһээ Бүлүү оройуонугар II Үөдүгэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Сэрии иннинэ Дьокуускай куоракка учууталлаабыта. Аармыйаҕа 1942 сыллаахха ыҥырыллыбыта. Аан бастаан Сталинград иһин буолбут улуу кыргыһыыга кыттыбыта. Онтон 1943 сыллаахха Днепри туораспыта, взводу хамаандалаабыта. “Хорсунун иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

Салгыы Украинанан, Молдавиянан, Днестр, Буг өрүстэри туораан кыраныысса таһыгар Румыниянан, Болгариянан, Югославиянан, Венгриянан Австрияҕа тиийэ сэриилэспитэ. Икки төгүл бааһырбыта, Вена куораты ылыы иһин кыргыһыыга хорсун быһыыны көрдөрөн Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадаламмыта. Н. В. Егоров сэрии кэнниттэн Дьокуускай куоракка олорбута, үлэлээбитэ.

“Горячий фронтовой привет Вам! Маленькая передышка и я спешу написать вам небольшое письмо. С каждым днем новости. Они военные, суровые, страшные, но никогда не забываемые, исторические. Войска славной Красной Армии наступают на всех фронтах, бьют и разбивают наголову врагов. Все это поднимает нас, воодушевляет и призывает на новые подвиги.

Улуу куорат барахсан кутаа уотунан уматыллан, үлтүрүтүллэн, хара хоруонан көрө сытар. Биһиги сир анныгар, блиндажтарга олоробут. Дьон барыта оннук, бүтүн дьиэ диэн ханна да суох. Киһи турар диэбитиҥ, умайбыт дьиэ оһоҕун турбата буолар. Биһиги блиндажпыт таһыгар быһыыта 20‑чэ фриц умса хоруйан сытар, кэлэ-бара үрдүлэринэн хаама сылдьабыт. Уулуссалар устун итиннэ балбаах курдук, манна дулҕа курдук өлбүт фашистар сылбах курдук сыталлар.

Улуу Сталинграды ыларга биһиги үстэ киирэ сырыттыбыт. Сэрии киэнэ кытаанаҕа, сурукка баҕарбытыҥ да иһин кыайан сиһилии суруйбаккын. Сиҥҥэр түһэҥҥин “субу өлүөм ээ” диэҥҥин куттана саныы барбаккын, төгүрүччү миинэ, сэнэрээт эстэр, доҕотторуҥ өлөллөр, оттон эн син биир инники түһүнэҕин. Өскөтүн дьоллоохтук бааһырдаххына, бэйэбит санитардарбыт хомуйуохтара диэн эрэнэ саныыгын.

Сталинградка чугаһаан истэхпит аайы, фашистар билиэн кэлэллэрэ элбээн барбыта, сорох күн 2–3 тыһыынча саллаат билиэн кэлэрэ. Биһиги биир аптамаатчыкпыт Сталинград уулуссатыгар биир үүккэ (биир мүнүүтэ иһигэр) 45 фашиһы сылбах курдук охторбута. Тиһэх ыгааһын күнүгэр — т???????? 29охсунньу 29–30 күннэригэр гитлеровецкай генераллар көрдөһөннөр билиэн кэлбиттэрэ (20‑тэн тахса генерал), кинилэри кытта хас эмэ уонунан тыһыынча ньиэмэс саллаата бэриммитэ, билиэн кэлбитэ.

Эһиги Николайгыт.

1943 сыл балаҕан ыйын 17 күнэ”.

* * *

“В окопе грязно, сыро. Враг ведет сильный пулеметно-минометный
огонь. Биһиги батальоммут барыта 12 дэриэбинэни ылла. Враг откатывается назад, поджигает все, вывозит украинский хлеб и скот. Наши части освободили много детей и стариков. При встрече с нами они плакали от радости. Некоторые делились с нами остатками продуктов и овощей.

Да, Украина золотая изранена, разорена, но час расплаты приближается. Хааммыт тохтон да туран ону ситиһиэхпит!

Ваш Николай.

1945 сыл олунньу 9 күнэ”.

Д.ПЕТРОВ ХОМУЙАН ТАҺААРБЫТ
“САЛЛААТТАР СУРУКТАРА” (1967 С.) КИНИГЭТИТТЭН
ИВАН КСЕНОФОНТОВ-СИЛИГИ БЭЛЭМНЭЭТЭ.
ХААРТЫСКАЛАР КИНИГЭТТЭН ТУҺАНЫЛЫННЫЛАР
УОННА ОҤОҺУУ ӨЙ ОҤОРДО.