Буортулаах астартан хайдах аккаастанабыт?

Биһиги күннээҕи олохпутугар араас аһылыгы аһыыбыт. Кэлиҥҥи сылларга олох да үөйбэтэх, урукку өттүгэр санаан да көрбөтөх аһылыктарбытын сиир буолбут эбиппит. Олор быыстарыгар буортулаахтар да бааллар. Урут өбүгэлэрбит аҥаардас үүтүнэн, этинэн, балыгынан, сир аһынан олорбут буоллахтарына, билиҥҥи аһылыкпыт ардыгар туох састааптааҕа да биллибэт.

Учуонайдар быһаарбыттарынан, биһиги күннээҕи остуол­бутугар 20 саамай улахан буортулаах бородуукта баар эбит.  Бу бородуукталар ыйаа­һыммытыгар, дабылыанньабытыгар, сүһүөхпүтүгэр, оннооҕор мэйиибит үлэтигэр буортулаах дьайыылары оҥороллорун дакаастаабыттар.

Оҕуруот аһыттан оҥоһуллубут чипсы

Чипсы буолла да хачыгырас суулаах,  кинотеатрга сиэниллэр “Лейс”, “Принглс” хаппыт хортуоппуй чипсыны саныыбыт. Синньииргэ дьулуһар дьон хаппыт кыһыл сүбүөкүлэ, банан чипсыларын сиэхтээхтэр диэн сүбэлииллэр. Ол эрээри ханнык баҕарар чипсы элбэх мас арыытыгар ыһаарыланар. Ону диетологтар оливковай арыыга ыһаа­рылааҥ дииллэр. Оттон учуонайдар быһаарбыттарынан, ханнык да битэмииннээх арыы оргуйда да, буортулаах бэссэс­тибэлэри үөскэтэр эбит. Онон банан да, сүбүөкүлэ да чипсыта хаппыт хортуоппуйтан итэҕэһэ суох буортулаах буолан тахсар. Оттон олива да арыыта оргуйдаҕына, састааба тута улары­йар эбит.

Туһалаах араскылар (проростки)

Аан бастаан 20-чэ сыллааҕыта үүнээйи араскылара олус туһалаахтарын туһунан арҕаа дойдуларга тарҕаммыта. Фасоль, брокколи хаппыыс­та, горох араскылара туохха да тэҥнэспэт битэмииннээхтэрин, киһини эдэргэ түһэрэр, куһаҕан ыарыыттан харыс­тыыр кыахтаахтарын туһунан. Маҕаһыыннарга, чуо­лаан сыаналаах бородуукта маркеттарыгар салапааҥҥа, кумааҕыга сууламмыт араскы арааһа  атыыланар. Бэйэлэрин көрүнэр, доруобуйаларыгар болҕомто уурар кэрэ аҥаар­дар аһыыр аһылыктара үһү диэн буолбута. Оттон араскы сииккэ үүнэр. Ханна сиик баар да, бактыарыйа үөскүүр. Мантан сыл­таан оһоҕос, куртах ыарыылара өрө туруохтарын сөп. Онон маҕаһыыннарга атыыланар (микрозелень) барыта битэмиин­нээх, туһалаах диэн толкуй эмиэ мөккүөрү үөскэтэр.

Мюсли, йогурт, чэй, кофе

Бу аһылыгы синньиир кэрэ аҥаардар, куртаҕа ыалдьар дьон хото сииллэр. Мюслины сэниэ биэрэр уонна олус битэмииннээх аһылык диэн өрүү суруйаллар. Маҕаһыыннар долбуурдарыгар отон, эриэ­хэ, фрукта арааһа эбиликтээх мюслилар кэккэлэспиттэрин үгүстүк көрөбүт. Оттон ис дьиҥэр, балар үүнээйи сыалаах, отон, эриэхэ амтанын күүһүрдэр, тупсарар эбиликтэрдээх буолаллар. Мюслины йогурту кытта булкуйан сииллэр. Ол эрээри бэлэм йогуртар битэмииннэрэ суох. Бороһуок үүттэн оҥоһуллубут сымыйа үрүҥ ас уонна мюсли туһалыырдааҕар буортулуура элбээн тахсыан сөп. Тоҕо диэтэххэ, бороһуок үүт дьиҥнээх ынах үүтүттэн састааба атын. Ол курдук бэлэм сүөгэйгэ гидрогенезированнай арыы эбиликтээх уонна амтан тупсарар ароматизатор, фруктоза эбиликтээх буолар. Маннык эбиликтэри чэйгэ, кофеҕа харса суох куталлар. Маны сэргэ, күннэтэ иһэр бороһуок кофебыт уонна бакыаттаах чэйбит бэйэ­ни албыннаныы буоларын учуо­найдар ыйаллар. Амтан тупсарыы эбиликтээх утахтарга фруктовай соктар, сэниэ эбэр утахтар киир­сэллэр. Оҥорон таһаарааччылар кукуруза сиробун кутан фруктозатын күүһүрдэн биэрэллэр. Оттон учуонайдар маннык утахтары кытта уойуу уонна эрдэ кырдьыы ситимнээҕин дакаастаабыттар. Атыыланар утахтары өрүү иһэр оҕолор түргэнник уойаллар, эрдэ ситэллэр. Ону сэргэ, майгыларыгар-сигилилэригэр эмиэ дьа­йар. Тоҕо диэтэххэ, химическэй састааптаах эбиликтэр этэ-сиинэ ситэ илик оҕо ньиэрбэтигэр, мэйии­тин үлэтигэр араастык дьа­­йыахтарын сөп.

Халбаһы, сосиска, кэтилиэт…

Халбаһы, бекон, бэлэм кэтилиэт, сосиска, сарделька, бэлимиэн курдук аһылыктар үксэ эт амтанын күүһүрдэр эбиликтээх буоланнар, киһи доруобуйатыгар оҥорор буортулара сэниэ эбэр утахтан уратыта суох. Консерваннар, кырааскалыыр эбиликтэр, буортулаах арыылар барыта киһи этигэр-сиинигэр холестерины үрдэтэллэр. Ол түмүгэр аһары уойуохха, сүрэх ыарыыта бэргиэн сөп. Бу бородуукталар биир сүрүн буор­тулара туус буолар.

Аптекаҕа атыыланар битэмииннэр

Төрөппүттэр оҕо доруобуйатын тупсараары, аптекаттан битэмиин сыаналааҕын  атыылаһаллар. Ол эрээри чинчийиилэр түмүктэрэ быһаарбытынан, желе, кэмпиэт курдук битэмииннэргэ битэмии­нинээҕэр элбэх кырааска, кукуруза крахмала, саахар, амтан, сыт тупсарар эбиликтэр бааллар эбит. Оттон аһылыкка туттуллар кырааска (краситель) оҕолор ньиэрбэлэригэр куһаҕаннык дьайар. Оҕо биир сиргэ таба олорбот, тулу­йан үөрэммэт, уутун хаммат, мэник­тиир буоларын учуонайдар бэлиэтээбиттэр.

Маргарин, түргэн лапса

Маргарины ынах арыытынааҕар сыата-арыыта кыратынан биһирииллэр. Ынах арыыта аһары үрдүк сыа­лаах буолан, быарга куһаҕаннык дьайар диэн быһаараллар. Ол эрээри ис дьиҥэр эмиэ төттөрү буолан тахсар. Маргарины үүнээйи арыытыттан, ол эбэтэр генномодифицированнай сояттан, эмульгатортан оҥорон таһаараллар. Ону сэргэ, маргарин састаабыгар трансжир диэн доруобуйаҕа буортулаах эбилик баар. Трансжир бэлэм аһылык уһун болдьоххо хаһаанылларыгар, амтаны сүтэрбэтигэр көмөлөһөр.

Билигин ыччат, оҕо аймах ортотугар Кэриэйэ муодатын дьайыытынан “рамен” лапса, ол эбэтэр түргэнник буһар лапса былааһы ылар. Судургутук эттэххэ, доширак, квисти, ролтон лапсалартан туох да атына суох, уратыта кини кэриэй малын-салын атыылыыр чуолҕаннарга атыыланар уонна суута, хаҕа араас­таһар. Түргэнник буһар лапса улахан буортута суох. Арай кини эбилик (приправа) амтан тупсарар бороһуоктара олус буортулаахтар.

Супермаркеттар  уонна саахар

Маҕаһыыннар долбуурдарыгар баар араас бородуукталар улахан аҥаардарыгар саахар эбиликтээх буолаллар. Бэчиэнньэ, чипсы, рулет, булочка, фаст-фуд аһылыктар, бэлэм хааһылар, лапсалар о.д.а. Сорохтор саахартан аккаас­танан баран кинини солбу­йар табылыаккаҕа көһөллөр. Ол эрээри рафинад саахардааҕар  саахары солбуйар табылыаккаларга быдан элбэх буортулаах бэссэстибэ баарын чинчийээччилэр быһаарбыттар. Ол курдук, Техас университетын учуо­найдара этэллэринэн, саахары солбу­йар эбилиги сиэбит кутуйахтар хааннарыгар рафинад саахары сиэбит кутуйахтардааҕар быдан үрдүк  саахар баарын көрдөрөр.

Онон, минньигэһимсэх дьон хара (горький) сакалааты сииллэрэ ордук. Үрүҥ сакалаат, ботуончуктар барыта сымыйа эбиликтэрдээх буолан, кинилэргэ какао суоҕун кэ­­риэтэ.

Маҕаһыын долбууругар химиичэскэй эбилигэ суох аһылык суоҕун кэриэтэ. Онон  чипсы оннугар дьиэҕэ оҥоһуллар суухаранан, гаастаах, фруктаттан, отонтон оҥоһуллубут хоруопкалаах утахтары (сухофрукта, морс) саахара суох бэйэ оҥоһуга утахтарынан солбуйуохха сөп. Сакалаат ботуончуктар, бэчиэнньэ оннугар моркуоп, оҕурсу, помидор сиэххэ сөп. Мюсли, йогурт оннугар суорат уонна эбиэс бурдуктан хааһыны, ыыһаммыт, сыалаах-арыылаах халбаһы, бекон оннугар эт, куурусса, балык сиэххэ сөп. Саахартан аккаастаныан баҕалаахтар  мүөт сиэхтэрин сөп. Биһиги, төһө кыалларынан, элбэх эбиликтээх аһылыктартан аккаастана сатыахтаахпыт. Сөбүлүүр астан-үөлтэн аккаастанар хаһан баҕарар ыарахан, оттон ый кэриҥэ ааспытын кэннэ эккит-сииҥҥит махтанан синньээн, тупсан барыаҕа.

Бастатан туран, арыылаах, ыыһаммыт, тууһаммыт астартан аккаастаныахтаахпыт. Маны сэргэ, элбэх ууну иһэн, салгыҥҥа сылдьан, элбэхтик сатыы сылдьан аһаабыт аспытын сөпкө тарҕатыахтаахпыт.