Буруйдаах Моттойонон ХНТ буолла

ХНТ Генеральнай Ассамблеятын 80‑с сиэссийэтигэр үгэс быһыытынан аан дойду судаарыстыбаларын баһылыктара, бэрэстэбиитэллэрэ мустан, санааларын үллэһиннилэр, ким кимин, туох тугун өссө сыныйан көрүстүлэр. Биһиги дойдубутуттан тас дьыалаларга миниистир Сергей Лавров салайааччылаах дэлэгээссийэ сырытта.

Арассыыйа этиитин булгуруппат

Сергей Лавров ХНТ Генеральнай Ассамблеятын 80‑с сиэссийэтигэр Арҕаа дойдулары утары кэккэ күүстээх этиилэри оҥордо. Кини Арассыыйа Европа дойдуларыгар саба түһэр санаата суоҕун, ол гынан баран НАТО эбэтэр ЕС өттүттэн агрессия баар буолар түгэнигэр «булгуччулаах эппиэти көрсүөхтэрэ» диэн тоһоҕолоон эттэ. Миниистир арҕааҥҥы судаарыстыбалары милитаристыы тылларын-өстөрүн уонна хааччахтары бобор-тууйар үнүстүрүмүөн быһыытынан туһаналларын буруйдаата.

Лавров этиитин улахан чааһын Украинаҕа анаата. Европаҕа куттал суох буолуутун систиэмэтин туһунан ханнык баҕарар кэпсэтиилэр Москва кыттыыта суох «муҥур суол» буолалларын чуолкайдаата. Кини Арассыыйа кэпсэтиигэ бэлэмин, ол эрээри куттал үөскүүр түгэнигэр бэйэтин интэриэһин бигэтик көмүскүөҕүн эттэ.

Миниистир энэргиэтикэ тиэмэтин эмиэ таарыйда. Төһө да Арассыыйа ньиэби ыраастыыр собуоттарыгар дэлби тэптэриилэр буолалларын уонна Арҕаа дойдулар хааччахтааһыннара дойду экэниэмикэтигэр хоромньуну оҥороллорун үрдүнэн, дойду стратегическай хайысхатын уларытар кыахтара суоҕун бэлиэтээтэ.

Тас дьыалаларга миниистир АХШ-ы кытта сыһыан туһунан эмиэ эттэ. НАТО уонна Евросойуус төһө да кириитикэлэммиттэрин үрдүнэн, Москва дипломатияҕа, ол иһигэр Вашингтону кытта кэпсэтиигэ аһаҕас. Дьоһун суолталааҕынан «уоттаах утарыта турсууну» таһаарбат наада диэтэ. Ону кытта Ираны хааччахтыылларын төттөрү төннөрөөрү гыналлара сокуоннайа суох диэн этэн туран, ХНТ-ны ону билинэртэн сэрэттэ.

Трамп ХНТ-ны буруйдаата

Үбүлүөйдээх сиэссийэҕэ АХШ бэрэсидьиэнэ Дональд Трамп ХНТ тустаах кыаҕын ситэри туһаммат, хас да сэрии буолла да, олору тохтото охсорго тугу да оҥоро сатаабат диэн кириитикэлээтэ. Трамп бэйэтэ “сэттэ сэриини бүтэрэ охсубутун” кэпсээтэ. Ол курдук Армения уонна Азербайджан, Камбоджа уонна Таиланд, Израиль уонна Иран, ону тэҥэ Индия уонна Пакистан ыккардыларыгар тахсыбыт иирсээннэри тохтоторугар, ХНТ киниэхэ көмөлөһө да сатаабатаҕын буруйдаата. Онон алта сыллааҕыта турбут “туруктаах, холку эпоха баһаам улахан кириисистээх билиҥҥи бириэмэҕэ” уларыйа охсубутун эттэ.

Биир чаастаах тыл этиитигэр Украина иирсээнигэр үс-түөрт мүнүүтэ тигистэ. Уопсай ис хоһоонугар уруккуттан туох да атын улаханы эппэтэ. Сүрүн өттүн ньиэп ылла. Европа Арассыыйа ньиэбин атыылаһан бүтүөхтээҕин, Индия уонна Кытай ньиэби атыылаһан Арассыыйаны спонсордуу олороллорун ыйда. Украинаҕа үбүнэн көмөлөһүү ЕС арҕаһыгар, оттон байыаннай боппуруос НАТО санныгар сүктэрилиннэ. Трамп Европа эрэ көмөтүнэн Украина сыалын ситиһиэхтээҕин тоһоҕолоон ыйда. Илиҥҥи Европа оборуонатын боппуруостара эмиэ НАТО төбөтүн ыарыытынан буолар буоллулар. Инньэ гынан АХШ үбүлээһини да, байыаннай көмөнү да бэйэтиттэн устунан кэбистэ. Тыл этэн бүтэригэр Трамп Украинаҕа туһаайан, кыахтаах буоллаххына сиргин барытын да төннөрүөххүн сөп диэн туран, бары өрүттэргэ ситиһиини баҕарда. Бу наһаа үчүгэйэ суох ис хоһоонноох этии буолар. Ол аата ханнык да хааччах суох буоларыгар тиийэр. Эйэлээх кэпсэтиилэр бара турар кэмнэригэр сэрии намырыы быһыытыйар этэ. Онон Трамп иирсээни урууллуу сатыыр оруолуттан туораата диэн этиэххэ сөп. Кини туох да диэбит иһин бизнесмен өйдөөх-санаалаах киһи, онон, бастатан туран, үөскээбит быһыыттан-майгыттан син биир туох эрэ тутуурдаах тахсарын туһунан толкуйдуур. Нобелевскай бириэмийэ “сулуһа” билигин да ымсыырдар, онон лауреат буолар туһугар иирсээҥҥэ кыттыбакка, кыайыыга кыттыһарын ордордо. Эппиккэ дылы, кини да син балачча “боруобаланан көрдө”. Оттон ким кыайарыгар кини улаханнык кыһаммат чинчилээх. Арай өрүттэр эйэлэһэр кыахха кэллэхтэринэ, маҥкы маһын курдук күөрэс гына түһэргэ бэлэм. Ол иһин барыларыгар ситиһиини баҕардаҕа.

Иһэ эриэннээх экэниэмикэ

Уонча сыллааҕыта Барак Обама Арассыыйа экэниэмикэтэ “тырыта тыытылынна” диэн турардаах. Түөрт сыллааҕыта Дж. Байден Москваҕа дуоллар икки мөһөөххө атыыланар диэн кэпсээбиттээх. Трамп кириитикэлиир бэйэтэ бу сырыыга биир баайыылаахтарыгар холбосто, Арассыыйа экэниэмикэтин “кумааҕы тиигиргэ” холоото. Кини саныырынан, Арассыыйа экэниэмикэтэ катастрофическай кириисискэ кэлэн турар, эбиитин уочараттаах хааччахтааһыннартан өссө иэдэйэр туруктаах эбит.

Экэнэмиичэскэй билим дуоктара Владислав Иноземцев ырытан көрөрүнэн, дойду экэниэмикэтэ кириисискэ ылларар туруга суох. 2026 сыллаахха киирэр НДС улаатыыта да ону түөрэҥнэтэр кыаҕа суох, ол курдук урбааҥҥа ыстаапканы намтатан, нэһилиэнньэҕэ инфляцияны бытаардан биэриэхтэрэ. Хааччахтааһыны күүһүрдүү кэлиҥҥи сабыытыйалартан көрдөххө, олоххо киирэллэрэ саарбах. Франция тас дойдуларга миниистирэ Ж.-Н. Барро ЕС 19‑с хааччаҕын бакыатын саҥа миэрэлэрэ Үрүҥ дьиэни кытта сөбүлэһиннэрэн оҥоһуллубуттара диэн тоһоҕолоон да эттэр, арҕааҥҥы “табаарыстыылар” тыл тылга киирсибэттэрэ хаһааҥҥытааҕар да көстөр. АХШ Арассыыйа энэргиэтикэтиттэн аккаастанарын өссө 2022 сыл кулун тутарыгар киллэрэн турар. Индия табаардарыгар таможня түһээнин улаатыннарбытын үрдүнэн ЕС Москваттан ньиэби-гааһы ылбытын курдук ыла олорор. Арассыыйа ньиэбиттэн дохуот бөҕөнү оҥосто олорор Индия бизнесменнэрин кытта сыһыаннара олох үчүгэй.  Б. Обама уонна Дж. Байден түүйбүттэрин курдук барбыта эбитэ буоллар, Европаҕа талаһар туриспыт ахсаана улаата туруо, Арассыыйа олохтоохторугар туристическай визаны биэрэри бобор туһунан быһаарыыны Европа сорох дойдулара ылына сатыылларын Франция, Италия, Испания уонна Греция блоктуу туруохтара этэ дуо. Венгрия туһунан этэ да барыллыбат, кини бэйэтэ туһунан биисинэһи оҥосто олорор. Онон Украина бэлиитиктэрин уонна Арассыыйа эмиграннарын ыра санааларын толоруом этэ диэн, Европа дохуоттанар сириттэн матарга бука ыксаабат буолуохтаах.

Эбиитин Киев европеецтары сэрии сэбигэр харчы биэрбэккит диэн “иэстээхтэри” тарбаҕынан ыйан өһүргэтэлээтэ. “Иэстээхтэр” кэккэлэригэр Нидерланды баар эбит, 578 мөл дуоллары биэрбэккэ олорор, Дания, Норвегия, Швеция холбоон 495 мөл “иэстэрин” умнубутуттар, Германиялаах Канада эмиэ 500‑түү мөл дуоллар “иэстээхтэр” эбит.

Сытыырхайыы

АХШ суһаллык Аан Илиҥҥэ баһаам элбэх байыаннай сөмөлүөттэрин, чуолаан уматыгынан хааччыйааччылары уонна Gerald Ford авианосеһы ыыталаан эрэр. Сорохторо хайыы үйэ Катар авиабазатыгар түстүлэр, сорохтор Великобритания авиабазаларыгар олороллор.

Социальнай ситимнэргэ эмиэ саҥа иирсээн буолаары гынна дуу диэн түүйэллэр. Бу иннинэ АХШ ити сөмөлүөттэрин ыыталаан, Ираны буомбалаабытын билэбит. Онон Трамп дьон көрөрүгэр или-эйэни түстээччи быһыытынан көстө сатыыр да, күүс нөҥүө эйэни олохтуур формуланы соҥнооччу буолар. Туох да диэбит иһин АХШ НАТО бас-көс дойдута. Оннооҕор Европа харчытыгар ыраахха диэри тэбэр “Томагавкаларбын” кытта биэриэм диэн суоһурҕанар. Аны кэлиҥҥи кэмҥэ Арассыыйа уонна НАТО ыккардыгар быһыы-майгы тыҥааһыннаныах курдук.

Венгрия премьер-миниистирэ Виктор Орбан хайа эрэ бөдөҥ держава сыыһа-халты туттуутуттан үһүс аан дойду сэриитэ күүдэпчилэнэ түһүөн сөп, бүгүҥҥү күн саамай сүрүн кыһалҕата бу буолар диэбитин, “Российская газета” суруйда. Орбан бу туһунан Копенгагеҥҥа ЕС саммитыгар эппит.

Оттон бу буола турар быһыы-майгы өтөрүнэн көнүө дуо? Арассыыйа кэпсэтиигэ бэлэм, арай АХШ госсэкирэтээрэ Марко Рубио эппитинэн, ханнык баҕарар сэрии хаһан эрэ кэпсэтии остуолугар бүтэр уһуктаах.