Быар – “иккис сүрэх”, “тулуур маастара”…

Киһи биир тутаах уоргана быар – организмҥа олус улахан оруоллаах. Ол да иһин, “иккис сүрэҕинэн” ааттыыллар.

Улахан киһи быара, ортотунан, 1,2–1,8 киилэ ыйааһыннаах, ис уҥа өттүгэр үөһээнэн баар. Быар биохимическай лабаратыарыйа уонна ыраастыыр тэрил (фильтр) кэриэтэ. Ол эбэтэр, аһылыгы, салгыны уонна эми-тому кытта киирэр токсиннартан хааны ыраастыыр. Сыа, белок уонна углевод организмҥа дьайыыларыгар (метаболизмҥа) кыттар. Олус наадалаах A, D, B 12 битэмииннэри, тимири уонна гликогены — “эниэргийэ саппааһын” мунньар уо. д.а. Ону сэргэ инпиэксийэни утары охсуһар уонна иммуннай систиэмэ үлэтин “көҕүлүүр”.
Вирустаах гепатиттар
Исписэлиистэр этэллэринэн, Саха сиригэр уонна Арассыыйаҕа вирустаах гепатитынан ыалдьыы көрдөрүүтэ үрдүк.
Чуолаан, A, B, C, D, E вирустаах гепатиттар бааллар. Улахан кутталы хаанынан бэриллэр уонна үксүгэр ааһан-араҕан биэрбэт (хроническай) көрүҥҥэ көһөр B, C уонна D вирустаах гепатиттар аҕалаллар. B уонна C ааһан-араҕан биэрбэт көрүҥнэнэн, циррозка эбэтэр быар араагар тириэрдиэн сөп.
D гепатит (дельта) циррозка эбэтэр быар араагар түргэнник тириэрдэр кыахтааҕынан, ордук кырыктааҕынан билинэллэр.
Вирустаах гепатиты таһынан, “сыалаах” гепатоз (жировой) улахан кутталлааҕынан ааҕыллар. Гепатоз үксүгэр аҕыйахтык хамсанартан, арыгыны иһэртэн уонна элбэх калорийдаах аһылыктан сайдан барар. Бу ыарыы киһиэхэ биллэрбэркэ сылдьан баран, стеатогепатикка кубулуйуон сөп.
Быар цирроһа — өр кэмнээх сүһүрүү түмүгэ. Быар үлэтэ эмискэ мөлтүүр, эт-сиин иһиитэ, ис көҥдөйүгэр убаҕас мунньуллуута (асцит), хаан барыыта бэлиэтэнэр. Үксүгэр гепатит содулуттан, арыгылааһынтан уонна стеатозтан сайдар.
Быар араага — үксүгэр циррозтан уонна ааһан-араҕан биэрбэт гепатиттан үөскүүр. Түргэнник улаатар, ол гынан баран, эрдэтээҥҥи түһүмэҕэр эмтэниигэ бэриниэн сөп.
Быраастар этэллэринэн, бу ыарыылары эрдэ буллахха, быыһаныахха сөп.

Хайдах
бэриллэллэрий?

А вирустаах гепатит кирдээх илииттэн, инпиэксийэлээх киһи туттубут биридимиэтиттэн;
B уонна C — хаантан уонна биологическай убаҕастартан (холобур, инпиэксийэлээх киһи салыҥнаах бүрүөтүн кытта хантаактаһыыттан), татуировка оҥорторууттан, укуолтан, бэрээдэгэ суох сиэкистэн, стерильнайа суох мэдиссиинэ үнүстүрүмүөннэрин туттууттан уо. д.а.

Быар үлэтигэр кутталы туох аҕаларый?

— Арыгы быары сүрүн кэбирэтээччинэн ааҕыллар. Аҕыйах да өлүүнэн куруук арыгыны иһии (пиибэни, коньягы эбэтэр виноны иһэртэн тутулуга суох) организм сүһүрүүтүгэр, циррозка тириэрдэр. Быара сыаланар, гастриттаах, ноордоох эбэтэр вирустаах гепатиттаах киһиэхэ биир да үрүүмкэ содуллаах буолуон сөп, тоҕо диэтэххэ, онкология ыарыыларыгар тириэрдэр кутталлаах.
— Уойуу уонна сыыһа аһааһын.
— Фастфуд, минньигэс аһылык, трансжирдар, гаастаах утах организмҥа биэсэстибэлэр атастаһыыларын ноҕоруускалыыр. Ыарахан ыйааһын — быарга ордук хос үлэ.
— Эми-тому уонна эбиликтэри хонтуруола суох иһии.
— Араас химикаттары, пестицидтары, ыарахан тимирдэри кытары үлэлээһин быар токсическай сүһүрүүтүн кутталын улаатыннарар.

Бэлиэлэрэ

Быары эмчиттэр “тулуурдаах буолуу маастара” диэн эмиэ ааттыыллар. Тоҕо диэтэххэ, быар хас эмэ сылы быһа туох да сибикитэ суох элбэх ноҕуруусканы тулуйуон сөп. Кини “тылынан” да, эмискэ быһа кэйэн да, нүөлүйэн да биллэрбэт, ол оннугар биһиги сылайдыбыт эбэтэр истиэриэстээтибит диирбит быар ыарыытын кутталын биллэр-биллибэт сибикитэ эбит.
Ол иһин, маннык туруктарга болҕомтону уурарга сүбэлииллэр:
— Куруук сылайа уонна сэниэтэ суох сылдьыы;
— Бэл, утуйан туран да баран сэниэ суоҕа быар ыраастыыр үлэтэ кэһиллиитин кытары сибээстээх буолуон сөп. Ол эбэтэр туох баар систиэмэ үлэтин бытаардар токсиннар хааҥҥа мусталлар;
— Тирии уонна харах араҕастыйыыта;
— Аһыыр баҕа сүтэр, аҕынньы төллөр, айаххар аһыы амтан биллэр. Сарсыарда туох эрэ дьикти амтан биллэрэ куртахтан буолбакка, быартан кэлэр сэрэтии буолуон сөп.
— Киһи иигэ сырдык уонна хойуута сырдык өҥнөнөр.
— Тирии кыһыйар.
— Эт-сиин көҕөрөр.
— Ис улаатар (асцит).

Эмтээһин

Билигин эмтээһин аныгы ньымалара бааллар. Ордук туһалааҕынан С вирустаах ааһан-араҕан биэрбэт гепатиты терапиянан эмтээһин буолла (97–99%). Аныгы препараттар көмөлөрүнэн аҕыйах ый иһигэр вирустан босхолонуохха сөп. В уонна D гепатиттары эмтэнэргэ препараттары өр кэмҥэ иһиэххэ эбэтэр быраас хонтуруолунан инъекцияны ылыахха наада.
Быар 70% кээһэммит буоллаҕына даҕаны, чөлүгэр түһэр кыахтаах. Ол гынан баран, кини кыаҕа муҥура суох буолбатах. Онон быар туругар төһөнөн эрдэттэн кыһаллаҕыт да, оччонон эмтэнии көдьүүстээх буолар.

Харыстаныы

Бу уорган төһө да туһаттан тахсар турукка диэри үлэлээтэр, өр кэмҥэ “саҥата суох” сылдьар. Ол иһин, уодаһыннаах ыарыынан билиниллэр: организмҥа туох да уларыйыы суоҕун курдук санаммыккыт да иһин, искэ алдьатыылаах хамсааһын бара турар буолуон сөп. Онон бу кистээн сайдар ыарыы алҕаска, холобур, УЗИ-га түһүүгэ, хаан туттарыыга эбэтэр доруобуйаны чөлүгэр түһэрии олус хойутаабытын кэннэ, бүтэһик түһүмэҕэр булуллар.
Онон, сыл аайы диспансеризацияны ааһарга, хааны кытары кутталлаах “алтыһыыттан” сэрэнэргэ, А уонна В гепатиттары утары быһыылары ыларга сүбэлииллэр.
Быар боростуой аһылыгы сөбүлүүр. Аскыт арааһыттан сыалааҕы, ыһаарыламмыты, ыыһаммыты уонна фастфуду көҕүрэттэххитинэ эбэтэр олох да суох оҥордоххутуна, быар эһиэхэ махтанар. Ол оннугар оҕуруот аһын, хааһыны, сыата суох балыгы, кууруссаны сиэҥ уонна ууну иһиҥ. Быар сылайбатын курдук аһаныллар.
Быар сорох ыарыыта төһө да ааһан-араҕан биэрбэт көрүҥнээҕин иһин, үтүөрэргэ мэктиэ суох диэн буолбатах. Терапиянан сөпкө эмтэннэххэ уонна бэйэҕэ болҕомтолоохтук, харыстабыллаахтык сыһыаннастахха, уһуннук уонна толору олоҕунан олоруллар.