Бүгүн Эбэ, эһэ күнэ дуу, Эбээ, эһээ күнэ дуу?

Бүгүн хара сарсыардаттан, харахпытын хайа тардыахпытыттан социальнай ситимнэринэн, мессенджеринэн: “Эбээ, эһээ” күнүнэн диэн араас хартыыналары, хоһооннору ыытан эҕэрдэлэстилэр. Тылдьыкка “эбээ”, “эһээ” диэн тыллар суохтар эбээт.

2001 сыллаахха тахсыбыт “Сахалыы таба суруйуу тылдьыта” (хара тастаах) кинигэҕэ эбэ, -нэн, -тээҕэр; эһэ, -нэн, -тээҕэр; эһээ (туһ.); эһэ-эбэ диэн суруллар.

2015 сыллаахха тахсыбыт “Сахалыы таба суруйуу тылдьыта” (кыһыл тастаах) кинигэҕэ эмиэ эбэ, -нэн, -тээҕэр; эбээ (туһ.); эһэ, -нэн, -тээҕэр; эһээ (туһ.); эһэ-эбэ диэн суруллар.

Аны “Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта” кинигэни ылан көрүөҕүҥ. Миэхэ Э буукубалаах туома суох, онон куйаар ситимигэр киирэн көрөбүн.

Маҥнай «эбэ» диэн тылы көрдүүбүн:

ЭБЭ (15 том, 135 136 страница).

аат.
1. Киһиэхэ ийэтин эбэтэр аҕатын ийэтэ.   Θ Мать отца или матери, бабушка. Маайа туспа нэһилиэккэ баран эбэтигэр иитиллэ сылдьыбыт. Н. Неустроев. Маппыайап үлэһиттэри эбэлэриттэн сиэннэригэр диэри билэр. Амма Аччыгыйа. Ол тумул кэтэҕэр Мин эбэм уҥуоҕа, Мөлдьөгөй үрдүгэр Умнуллан сыттаҕа. С. Данилов. Эльвира эбэтэ алта уончалаах да буоллар, сэнэх көрүҥнээх, толуу эмээхсин. Л. Попов.
2. харыс т. Өрүһү, күөлү, дойдуну аатын эппэккэ, ытыктаан, харыстаан ааттааһын.   Θ Употребляется в знак почтительного отношения к какой-л. местности (напр. , реки, озера, леса, аласа), мать, матушка. Эбэлэрэ • киэҥ, холку Талба өрүс • балаҕаннарын аннынан тэлгэнэ, нэлэһийэ уста сытар. Амма Аччыгыйа. Төп-төгүрүк, дьэп-дьэҥкир Мэндээрики эбэтэ бу айгыстан көһүннэ. Н. Заболоцкай. Налбыһахпыт күтүөтэ, Окко быйыл эрдэ киирэн, Нал эбэни бүгүн кэлэн, Охсон тэлэ сылдьар этэ. Күннүк Уурастыырап. Сарсын үчүгэйдик өрүү-сынньана түһэн баран, өйүүҥҥүттэн эбэтигэр, хара тыатыгар, тахсыа. «ХС».
◊ Хаар эбэ көр хаар. Хаар эбэ уонна хаххан Харахтара сааппыт ахан. Болот Боотур. Хайы сах хапкааҥҥа Хаар эбэ оннугар Муус дойду ырыаһыта Модун кыырт олорор. Доҕордоһуу т. Хос эбэ • киһиэхэ эбэтин эбэтэр эһэтин ийэтэ.   Θ Мать деда или бабушки, прабабушка. Көлүйэ кытыытыгар үрдүк кырдалга мин хос эбэм уҥуоҕа баара. «ХС». Мин хос эбэм түбүгүрэ, Кыараҕас, ыллыгар бүдүрүйэ Олорбут алааһын иһигэр Тугу эрэ умнубуппун көрдүү тиийэбин. С. Гольдерова. Ср. ДТС ава ʽматьʼ, тат. эби ʽбабушкаʼ, нен. ханебцё ʽсоваʼ.

“Эбээ” диэн көрдөөбүппэр бу курдук булан таһаарбытын хайдах баарынан киллэрэбин:

ЭБЭЭ (15 том, 138 страница).

көр эбээт. Онуоха эмээхсин: «О, эмиэ сыыһа буолуо эбээ, ноко!» • диэтэ. ПЭК ОНЛЯ I. Аллараа хочону биһиги оттуурга дылы гыммыппыт эбээ. Амма Аччыгыйа.

“Эһэ” диэн тылы көрдөөбүппэр маннык булла:

ЭһЭ I (15 том, 376 377 страница).

аат.

1. Киһиэхэ аҕатын эбэтэр ийэтин аҕата. Θ Отец отца или матери, дед. Тоҕус уоннаах эһэтигэр Толя кэпсээн чэмэлийэр. П. Тобуруокап. Кини эһэтэ Быралгы былыр тайҕаҕа киирэн баран төннүбэтэҕэ үһү. И. Гоголев. Эһэм төһө да кырыйдар, Баттаҕа төһө да маҥхайдар, Көрүдьүөс күндү сэһэннээх, Көр-күлүү кэпсээннээх. Т. Сметанин.
2. харыс т. , итэҕ. Уот иччитигэр эбэтэр булт иччитигэр Байанайга ытыктаан, сүгүрүйэн туһулааһын, туһулаан этии (үксүгэр тард. сыһыар-х уонна «тойон» диэн тылы кытары тут-лар). Θ Почтительное обращение к духу огня или духу леса и воды, покровительствующему охотничьему или рыболовному промыслу, Баянаю (обычно употр. с притяж. аффиксом и добавлением слова «господинһ). Харыс бытык, Хаччы сото, Сээркээн сэһэн, тойон эһэм! Ыраах даа буолларгын ыксалаан, Суох даа буолларгын чугаһаан, Түскэ сүбэлээ, Айылгыга алҕаа! А. Софронов. [Сайсары уот иннигэр сөһүргэстиир:] О, тойон эһэм! Олус да ууннулар, Наһаа да дайбаатылар, Эгэ да диэлийдилэр! Суорун Омоллоон. Бардам тутуу, Барылы кэскил, Баай Байанай, Тойон эһэм обургуо! С. Зверев.

◊ Баай барыылаах Байанайым (<Тойон> эһэм, эһэкэм) көр барыылаах. Баай барыылаах тойон эһэм, «эһээ» диэтэхпинэ, «эһээ» диир курдук буоларыҥ! Өксөкүлээх Өлөксөй. [Манчаары – Чоочоҕо:] Эн үтүөҕүн умнар күннээх буоллахпына, миигин Баай хара тыа иччитэ Баай байанай эһэм Балым баайыттан матардын! А. Софронов. Хос эһэ көр хос II. Былыр хос эһэҥ эрэйдээх алаас ыалын аччыктыыртан быыһаары, бэйэтин сүөһүтүн сиэтэн буруйданан хаайыыга быраҕыллан сарбыллаахтаабыта. Айысхаана. Ыал амарах аҕата, эйэҕэс эһэтэ, хос эһэтэ. СВИ СММТО. Былыыр-былыр арай биирдэ эн хос эһэҥ миигин, эдэр уолчааны, ыраах балыктата муора туонатыгар илдьэ барда. А. Кривошапкин (тылб. ). Эһэ кылын көр кылын I. Эһэ кылыным Ньурбаҕа биллэр-көстөр күүстээх киһи эбитэ үһү. Эһэ тойон көр тойон. Кыыһым оҕолорун кытары эһэ тойонун аахха ыалдьыттыы бардылар. Ср. ДТС эчү апа ʽпредкиʼ.

ЭһЭ II (15 том, 377 378 страница).

аат. Кугастыҥы күрэҥ түүлээх улахан адьырҕа кыыл.   Θ Крупное хищное млекопитающее с длинной бурой шерстью, медведь. Эһэ хатан баҕайытык кыланна, — хааһаҕы быраҕаттыыр курдук тыа диэки омуннаахтык ойуоккалыы турда. Т. Сметанин. Эһэ күһүн арҕахха киирбэккэ сырыттаҕына торҕоннуур, киһигэ-сүөһүгэ кутталлаах буолар. И. Сосин. Эһэ суоһа-суодала бэрт буолан, былыр итэҕэл баарын саҕана дьон ордук куттанара. ПАК ЭТ.

♦ Харыга аспыт эһэ көр хары. Оҕонньор, сатаҕай илиилээх уолуттан кыыһыран-кыйыттан, харыга аспыт эһэ курдук буолан олорор. Эһэ баһа буолан олорор – суостаах-суодаллаах көрүҥнэммит.   Θ Иметь грозный, устрашающий вид (букв. выглядит медвежьей головой). [Уоһук:] Былыр киэҥ сирдээх, халыҥ баайдаах, элбэх үлэһиттээх баайдар, кулаактар аҕай эһэ баһа буолан олорбуттара. Күндэ. Эһэ кымырдаҕастаабытыгар дылы көр кымырдаҕастаа. Эһэ кымырдаҕастаабытыгар дылы (өс хоһ. ). Эһэтэ киирбит – улаханнык кыыһырбыт, кыйахаммыт.   Θ Разгневаться, разозлиться (букв. медведь его вошёл). [Кинээс] дьиҥэр эһэтэ киирэн олорор. Н. Заболоцкай.

◊ Кэриим эһэтэ – мэнээк эһэ диэн курдук (көр мэнээк). Иллээх-эйэлээх ини-биилэр иннилэрин биэрбэттэр, кинилэртэн оннооҕор кэриим эһэтэ хорҕойор. Айталын. Мэнээк эһэ көр мэнээк. Быйыл чугаспытынан мэнээк эһэ баар буолбут. Олгуйдаах эһэ көр олгуй. Оҕокком, ойуурга өр сылдьан, Олгуйдаах эһэҕэ түбэспит. Д. Апросимов. Кэнники Афанасий убайдарын булан баран өссө икки эһэни бултаабыттара. Онтон биирдэстэрэ олгуйдаах аарымата этэ. «ХС». Сырҕан эһэ – ордук киҥнээх, адьырҕа эһэ.   Θ Лютый, свирепый медведь. Сырҕан эһэлэр кэлэн, Сытырҕаан сырдырҕаттылар, Чөҥөчөгү кырбаатылар. Эллэй. Сырҕан эһэ сынаҕалыыра, Боруллуо көтөр боруҥнуура, Хара суор үөрэ Хааҕыргыы халаахтыыра. С. Зверев. Лоҥкууда үрэх, сырҕан эһэ арҕаһын түүтүн курдук, хара ыарҕанан бүрүллэн уһаан-тэнийэн сытта. М. Доҕордуурап. Үрүҥ эһэ көр үрүҥ. Бу дойдуга киһи тыынын быһаары кэтээччи-манааччы эрэ элбэх: буурҕа, аас-туор олох, муора үрүҥ эһэтэ, торҕон бөрө үөрэ. Н. Якутскай. Үрүҥ эһэ арҕаһа Үрүҥ мууһу быыһынан Өрүкүйэн көһүннэ, Үллэҥэлии хамсаата. Л. Попов. Хаардаах куйаар устун үрүҥ эһэлэр мээмэйдииллэр. МЛФ АҮө. Хаамыы эһэтэ көр хаамыы. Ити кэнниттэн кэпсэтии хаамыы эһэтин тула эргийбэхтээн ааста. Н. Заболоцкай. Хагдаҥ эһэ көр хагдаҥ. [Булчукка] Сүүрэр атахтаах барыта Сөһүргэстии түһэн истэ: Дьааҥы тэһии чубукута, Хара тыа хагдаҥ эһэтэ. Эллэй. Бэрт улахан хагдаҥ эһэ тыылыы тэбэн сытар. Эрилик Эристиин. Мотуок солконон нуоҕалдьыйбыт ойуур, дьүдьэйбит хагдаҥ эһэ арҕаһын түүтүнүү, кугдарыйбыт. М. Доҕордуурап. Эһэ бараах көр бараах. Биһиги дьоммут бара сатаан, кустарыгар ханыылаттахтара аатыран, биир эһэ барааҕы кытта икки чөкчөҥөнү өлөрдүлэр. Н. Заболоцкай. Тыһыынча тоҕус сүүс биэс уон сэттэ сыллаахха Улуу арыыга тиэрбэстээх эһэ барааҕы өлөрбүттэрэ. АЛА КК. Кынатын тоһуттаран сүүрэ сылдьар эһэ барааҕы туттулар. «ХС». Эһэ кырыымпата от көр кырыымпа. Оттуур алааспытыгар эһэ кырыымпата от быйыл хойуутук үүммүт. Эһэ мэнээгэ – сайынын кыайан уойбакка, эһэ күһүн арҕахха киирбэккэ бэйдиэ барыыта (маннык эһэ дьоҥҥо, сүөһүгэ олус кутталлаах буолар).   Θ Появление поздней осенью медведей-шатунов, не залёгших в спячку (такие медведи очень опасны для людей и домашнего скота). Күһүн ырбыт, кыайан уойбатах кыыллар арҕахха киирбэттэр. Оннуктар киһиэхэ-сүөһүгэ олус кутталлаахтар уонна кыһын тоҥон өлөллөр. Итини эһэ мэнээгэ дииллэр. ПАК ЭТ. Эһэ сиир талаҕа көр талах. Бу тыаҕа эһэ сиир талаҕа хойуутук үүммүт. Ср. тат. эһе ʽмежд. эге! да! (выражает утверждение)ʼ.

“Эһээ” диэн тылы букатын да булбата:

“Эбээ”, “эһээ” диэн тыллар туһаайыыга, кими эрэ ыйырарга туттуллаллар. Холобур: “Эбээ, мин кэллим” – диэххэ сөп. Мөккүһээччи син биир мөккүһүө, ылыммат киһи син биир ылыныа суоҕа. Баҕар, биир эмэ киһи: “Тыый, саҥа биллим”,  – диэн сэҥээрдэҕинэ олус бэрт.