Бүгүн фронтовик-бэйиэт Макар Хара төрөөбүт күнэ

Бэйиэт, тылбаасчыт, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа  Макар Иванович Кузьмин-Макар Хара 1915 сыл муус устар 26 күнүгэр Таатта улууһугар төрөөбүтэ. Кини Дьокуускайга тыа хаһаайыстыбатын техникумугар, онтон Москваҕа суруналыыстыка коммунистическай институтугар үөрэммитэ.

1932 сыллаахха оробуочай селькордар өрөспүүбүлүкэтээҕи I кэмпириэнсийэлэригэр кыттан, бастыҥ кэрэспэдьиэнинэн билиниллибитэ. Ол курдук, 10 сыл “Кыым” хаһыат тыа хаһаайыстыбатын отделыгар сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 1941 сыллаахха Бүтүн Сойуустааҕы быыстапкаҕа кыттыбыта. 1938-1939 сылларга Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бюротун сэкиритээринэн үлэлээбитэ, литературнай, уус-уран альманах эрэдээксийэтин кэллиэгийэтин  чилиэнэ этэ. “Хотугу сулус” сурунаалга үлэлэһэрэ.

Макар Хара хоһоонноро уонна поэмалара 1933 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ бэчээтигэр тахсыбыттара. Бастакы хомуурунньуга 1937 сыллаахха күн сирин көрбүтэ.

1941 сыллаахха Кыһыл аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Политрук Макар Кузьмин 1943 сыл  олунньутуттан от ыйыгар  диэри Ленинград фронугар сэриилэспитэ. 1944 сыл саҥатыгар кинини Иркутскайга 34-с офицерскай артиллерийскай полкаҕа ыыппыттара.  Ити сыл ыам ыйыттан Прибалтийскай фроҥҥа стрелковой взвод хамандыырынан анаммыта.

Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар бэйиэт айбыт лириичэскэй-патриотическай хоһоонноруттан үксэ оччотооҕу ыччат таптыыр ырыаларынан буолбута.

Макар Кузьмин 1945 сыллаахха дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. “Кыһыл Сулус” уордьанынан, “Ленинграды көмүскээһин иһин” мэтээлинэн, Киин ситэриилээх кэмитиэт уонна САССР Үрдүк Сэбиэтин президиумун Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта.

Макар Хара сэрии кэнниттэн айар үлэнэн күүскэ дьарыктаммыта. 30-тан тахса хоһоонугар ырыа айыллан ылламмыта.  Бэйиэт ону таһынан В. Маяковскай, А. Твардовскай, Самед Вургун, Сергей  Михалков, Мирзо Турсунзаде, Габдулла Тукай уо.д.а. хоһооннорун  тылбаастаабыта.

Хомойуох иһин, үгүс фронтовик-бэйиэт, ол иһигэр Макар Хара,  бэйэлэрин кэмнэригэр күлүккэ хаалбыттара, айар үлэлэрэ сөптөөхтүк сыаналамматаҕа.

“Кыайыы ырыаһытынан” ааттаммыт бэйиэт Макар Кузьмин  төрөөбүтэ 100 сылыгар,  2015 сыллаахха кини   олоҕун уонна айар үлэтин туһунан “Улуу Кыайыы ырыаһыта” диэн Егор Винокуров кинигэтэ күн сирин көрбүтэ.

ххх

Макар Кузьмин-Макар Хара кыыһа, РФ уонна СӨ үтүөлээх бырааһа Земфира Макаровна Кузьмина төрөппүттэрин туһунан маннык ахтыбыта:

-Ийэм Воронеж, аҕам Москва куораттарга үөрэммиттэрэ. Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмытыгар, ийэм Дьокуускайга кэлбитэ, аҕам тута фроҥҥа барбыта. Онон, мин Дьокуускай куоракка күн сирин көрбүтүм, манна оҕо сааһым ааспыта, 3 №-дээх оскуоланы бүтэрбитим. Аҕам Макар Иванович Кузьмин-Макар Хара фронтовик-поэт, суруналыыс этэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри сэриилэспитэ. Сэрии фронугар сылдьан, 90-ча хоһоону суруйбута, кини үгүс хоһоонноро ырыа буолан ылламмыта. Уонтан тахса сыл «Кыым» хаһыат эрэдээксийэтин отделын салайбыта.

Ийэм Анна Ивановна Егорованы саха норуота 1940-50 сылларга опера аатырбыт ырыаһытын, сахаларга операҕа бастакы режиссер быһыытынан билэр. Оскуола кэнниттэн мин Иркутскайга мэдиссиинискэй институкка үөрэнэ киирбитим. Үөрэҕи бүтэриэхпиттэн, инсуллаах ыарыһахтары эмтиир отделениеҕа үлэлиитим. Ийэм туохха барытыгар дьоҕурдааҕа. Аһылыгы наһаа минньигэстик астыыра, таҥас сууйдаҕына киниэнэ муус маҥан буола кылбайара, дьиэ өрөмүөнүн барытын бэйэтэ дьаһайара. Ылсыбыт дьыалатын ыпсарыылаахтык оҥорорун ордороро. Ийэм сыанаҕа ыллыырын эмискэ тохтоппута.

«Мин талааммар сүгүрүйээччилэргэ ыллаабыт ырыаларбынан, кинилэр миигин көрөн хаалбыт мөссүөннэринэн өйдөрүгэр-сүрэхтэригэр хаалыым» дии санаатаҕа. «Өссө да ыллыы сылдьаахтыыр эбит» дэтэн аһыннаттарыан баҕарбатаҕа.  50 сааһыгар Ленинградтааҕы консерваторияҕа саҥа идэҕэ, опера режиссуратын үрдүкү кууруһугар 3 сыл үөрэммитэ. Орто омурҕаныгар тиийбит, оҕолоох ыал ийэтэ устудьуон курдук үөрэнэ барара – киһи эрэ быһаарыммат суола. Үөрэнэн кэлэн баран, «Евгений Онегин», «Алеко», «Травиата» опералары туруорбута. Кини бу үлэлэрэ тыйаатыр классическай репертуарыгар саҥа түһүмэҕи киллэрбиттэрэ, Саха сирин Мусукаалынай тыйаатырын вокалистарын айар үлэлэрэ сайдарыгар олук уурбуттара. Ийэм лоп-бааччы уонна быһаарыммытын олоххо киллэрэр майгылаах этэ. Мин, эмиэ ийэбин утумнаан буолуо, биир сиргэ 47 сыл төһө кыайарбынан үлэлээн кэллим дии саныыбын.