Бүгүн «Отуу уота»  литературнай түмсүү 55 сылын бэлиэтиир

РФ үтүөлээх экэнэмииһэ, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Нам улууһун бочуоттаах гражданина, «Отуу уота» литературнай түмсүү ытыктанар, кырдьаҕас чилиэнэ Терентий Иванович Замятин ахтыытыттан ылан, бу «Отуу уота» 55 сыллаах үбүлүөйүн көрсө суруйар ахтыыбын саҕалыым дуу.

Терентий Иванович ахтарынан: «… Ол курдук,  култуура эйгэтигэр хара маҥнайгыттан бэйэтин страницаларыгар биһиги убаастабыллаах суруйааччыларбыт Ефрем Степанович Сивцев-Таллан Бүрэ, Илья Дорофеевич Винокуров-Чаҕылҕан, олоҥхоһуттарбыт Прокопий Ядрихинскай-Бэдьээлэ, Василий Попов-Бочоох уо.д.а. атыттар хоһооннорун, ырыаларын, олоҥхолорун бэчээттээн, норуот киэҥ  дьүүлүгэр таһаа­рар буолаллара. Ол да иһин, Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии иннинэ даҕаны, сэрии кэмигэр уонна кэлин даҕаны киһини кэрэхсэтэр, үлэҕэ, үөрүүгэ, дьолго ыҥырар күүрээннээх, дириҥ ис хоһоонноох айымньылар тахсаллара.

Бу үлэни «Ленин суола» хаһыат буолбутун кэннэ, 1964 сыллаахха университеты бүтэрэн баран Мэҥэ Хаҥаласка учууталлаабыт бэйэбит Наммыт уола Николай Михайлович Рыкунов хаһыакка литературнай үлэһитинэн кэлбит кэмиттэн ыла ордук кимиилээхтик салҕаабыта.

Дьэ, ити курдук «Отуубут уота» литературнай түмсүү “аҕата” 1967 сыллаахха Нам талааннаахтарын ыҥыран, сүүмэрдээн, сүбэлэһэн, литературнай түмсүүнү тэрийэргэ этии киллэрбитэ. Онтон 1967 сыл балаҕан ыйыгар түмсүүнү тэри­йэр сүбэ мунньах ыытыллар. Онно бааллара: Рыкунов Н.М., Замятин Т.И., Ильина Г.А., Елисеев И.Н., Бубякин И.А., Ядреев С.П. уо.д.а.

Сотору Иван Афанасьевич Бубякин этии киллэрэн, аны мелодистар түмсүү тэрийэллэр. Бу холбоһуктаах мунньахха Николай Михайлович этии киллэрбитинэн, хоһоонньуттар – «Отуу уота», ырыа айааччылар «Туллук хаара» диэн ааттаммыттара.

Онон, Намҥа хоһоон, кэп­сээн суруйааччылар Николай  Михайлович этиитинэн «Отуу уота», ырыа айааччылар Иван Афанасьевич этии киллэрбитинэн тэриллэннэр, Н.М.Рыкунов «Туллук хаара» буоллун диэн этиитин ылынан, Наммытыгар икки айар түмсүү бэркэ табыллан, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри үлэлээн кэллилэр», – диэн Терентий Иванович Замятин ахтар.

Николай Рыкуновпыт тапталлаах кэргэнэ, Нам улууһун бочуоттаах гражданина, Учууталлар учууталлара, РФ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ бэтэрээн учуутала Евдокия Ивановна Рыкунова  ахтыытыттан:

«Урукку хаһыаттары арыйталаан көрдөххө, Николай Рыкунов «Ленин суола» хаһыакка литературнай үлэһитинэн ананыаҕыттан айар дьоҕурдаахтар айымньылара, хоһоонноро  элбэхтик бэчээттэммиттэр: Сив Ядреев, Галина Ильина, Афанасий Шестаков, Иван Бубякин, Сэмэн Эльскэй, Василий Майскай, Григорий Корякин курдук автордары сэргэ оччолорго эдэрдэр – Степан Овчинников, Юрий Потапов, Павел Сыроватскай, Иннокентий Елисеев, арыый хойутуу Калистрат Еремеев, Александр Дунаев, Мария Елисеева, Ким Абрамов, Анна Парникова, Афанасий Прокопьев, Василий Ушницкай, Макар Жирков балайда суруйан, билигин дьон билиниитин толору ылбыт автордар буолаллар. Уопсайынан, бэйэ-бэ­­йэлэриттэн үөрэнсэн, элбэх киһи айарга боруобаланан көрбүттэр да, сорох ааптардар көстөн иһэн олох сүтэн хаалбыттар – Клим Ильин, Виктор Шапошников, Н.Данилов, Н.Петров уо.д.а.».

*  *  *

Мин бу ыстатыйабын Т.Замятин, Е.Рыкунова ахтыыларыттан ылан саҕалаатым. Ол элбэх ааҕааччыга интэриэһинэй буолуо диэн, айар-тутар дьоҥҥо, билиҥҥи кэм эдэр ааптардарыгар «Отуу уота» хайдах тэриллибитэй, ханнык дьоннорбут аан бастакынан бу түмсүүгэ кыттыбыттарай, салайааччылар кимнээх этилэрий диэн боппуруоска анаатым.

Бэйиэт, лиирик Николай Михайлович Рыкунов тэрийбит «Отуу уота» литературнай түмсүүнү Андрей Григорьевич Кобяков салайыаҕыттан саҥа таһымҥа тахсан, ааптардар талааннара күүскэ сайдан, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэн испиттэрэ. «Отуу уота» литературнай түмсүү салайааччыта, улуустааҕы Дьиэ-уот, хомунаа­лынай хаһаайыстыба  дириэктэрэ, бэйиэт, суруйааччы Андрей Григорьевич курдук улахан, бөдөҥ киһи хоһоон ааҕа-ааҕа ытамньыйарын, хараҕыттан уу тахсарын элбэхтик көрбүт киһи буоллаҕым. Олус уйан дууһалаах лиирик бэйиэт!

Кэлин улаханнык ыалдьар буолан: «Александр, мин ыарыым ааспат ыарыы буолла быһыы­лаах. «Отуу уотун» эн сала­йыаҥ этэ дии-дии хараҕын уутун кистии, улахан бөдөҥ баппаҕайынан хаһыйа соттуммута көрөргө курус этэ…

Онтон ыла сөбүлэһэн, 2012 сылтан «Отуу уотун» салайан кэллим. Аны бу бэйэм аан бастаан ковидка ылларан, салгыы атын араахымаларым ыалдьан, «сала­йар уруулу» түмсүү биир күүстээх чилиэнигэр Алексей Михайлович Татариновка туттардым. Киниэхэ эрэл улахан, кэскиллээх, талааннаах уол!

Андрей Кобяков: «Намтан элбэх суруйааччы тахсыахтаах»

«Отуу уотун» 2012 сылтан ыла салайар кэммэр саамай улахан сабыдыалы СӨ Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, норуодунай бэйиэт Иван Васильевич Мигалкин оҥорбута.

Аан бастакынан Кобяков Андрей Григорьевич звоннаабыта  уонна: «Миэхэ икки улахан бэйиэт кэлэн олорор – Егор Петрович Неймохов уонна Иван Васильевич Мигалкин. Онон, миэхэ бу аадырыска кэл уонна  «Собобун» хайаан да ыллыыргар көрдөһөбүн», –  диэбитэ.

Массыына ыытан ылларбыта.  Тиийбитим, үһүөн остуолга олороллоро.

«Кэтэстибит ээ, доҕоор. «Собобутун» ыллыахха, онтон кэпсэтиэхпит», – диэбиттэрэ. Мин ыллаабытым, сэҥээрбиттэрэ.

Онтон Егор Петрович туран:

«Өндөрөй, «Собоҥ» наһаа үчүгэй ырыа буолбут дии. Бу Александр талааннаах уол эбит, хоһоонноро да бэртэр (эрдэ Андрей Григорьевич көрдөрбүт, аахтарбыт эбит)», – диэбитэ  уонна ачыкытын көннөрөн көхсүн этитэн баран: «Александры, Уйбаан, Сойууска киирэригэр бэлэмнээ!» – диэн эбэн эппитэ.

Ити курдук,  бэйиэт буолар дьылҕабар күлүүһү  биэрбит Егор Петрович Неймохов ааны аспыта. Онно сүүрбүт-көппүт киһинэн Иван Васильевич Мигалкин, оттон бу  дьылҕам аанын аһааччынан  Өндөрөйүм, Андрей Григорьевич Кобяков буолар…

Инник кыратык «отступление» оҥорон баран, «Андрей Григорьевич олус  талааннаах салайааччы, талааннаах бэйиэт этэ…» диирбитигэр тиийэбит…

Андрей Григорьевич «Отуу уотун» салайааччытынан миигин оҥороругар: «Итэҕэйэбин, үлэлээ. Намтан элбэх суруйааччы тахсыахтаах!  Максим Аммосов, Илья Винокуров сиэннэрэ буоллаххыт дии. Кытаатыҥ! Үчүгэйдик үлэлээҥ! Ситиһиини баҕарабын!» – диэн алҕаабыта.

Онтон ыла ити эппит тыла миэхэ күүскэ иҥмитэ уонна оннук 10 сыл үлэлээн кэллим.

34 чилиэннээх  «Отуу уота»

Бу уон сыл үлэлээбит кэмнэрбэр «Отуу уота» литературнай түмсүүттэн уон киһини СӨ Суруйааччыларын сойууһун чи­лиэнинэн киллэрэн, санаабын ситистим. «Наммар, дойдубар үтүө дьыаланы оҥордум, Андрей Григорьевич эрэлин толордум», – диэн киэн тутта этиэхпин сөп.

Сойууска киирбиттэрэ:

1. Макар Николаевич Жирков-Хара Махаар (2011 с.).
2. Василий Васильевич Ушниц­кай-Сэки (2011 с.).
3. Юрий Васильевич Потапов (2013 с.).
4. Прасковья Дмитриевна Ба­йа­наева-Байанай кыыһа (2013 с.).
5. Иван Афанасьевич Бубякин-Чөҥөчөк (2017 с.).
6. Иннокентий Николаевич Ели­сеев-Усхаан (2017 с.).
7. Григорий Константинович Эверстов-Тыыппалаах (2018 с.).
8. Анатолий Михайлович Софронов-Онтуон (2018 с.).
9. Мария Петровна Мохна­чевская-Марта Мария (2020 с.).
10. Алексей Михайлович Тата­ринов-Удьурҕай (2020 с.).

«Отуу уотун» 34 чилиэнэ бары түмсүү мунньаҕар, тэрээһинигэр актыыбынайдык кыттан кэлбиттэригэр ис дууһабыттан махтанабын.

Төһө кыалларынан араас тэрээһиннэргэ кыттан, өрөс­пүүбүлүкэтээҕи, оройуоннааҕы да күрэхтэһиилэргэ миэстэлэһэн, эйэ дэмнээхтик 10 сыл устата сала­йааччыгытын өйөөн, өйдөөн,  барытыгар көхтөөх кыттыыны ылбыккытыгар махталым улахан!

Тэрилтэ тэрилтэ курдук, значоктанан, формаланан, бы­­лаахтанан, элбэх кинигэ таһаартаран, араас көрсүһүүлэри ыытан, Бүлүү, Таатта, Уус Алдан, Кэбээйи, Дьокуускай куорат, Нам нэһилиэктэригэр сылдьан уо.д.а. тэрээһиннэргэ «Отуу уотун» аатынан «Намнарбыт!» дэтэр гына сылдьан, түмсүүнү тэрийбит аҕабыт Николай Михайлович Рыкунов аатын ааттатан кэллэхпит, иэспитин толордохпут, инникитин да толорор кыах баар.

Солбуйааччы бэрэссэдээтэлим Прасковья Дмитриевна Байанаева-Байанай кыыһа Намнааҕы педагогическай кэл­лиэс преподавателэ буолан, араас ыытар тэрээһиннэрбитин сала­йан, кэллиэс устудьуоннарыгар сыл аайы кэриэтэ араас көрсүһүүлэри оҥорон өрүү үөрдэр, литературнай түмсүүбүт үлэтин сырдатар, чилиэннэрин айымньылаах үлэлэрин билиһиннэрэр.

Үгүс чилиэннэрбит бэйэлэрин, ааптардар айымньыларыгар ырыа айаллар. Владислав Гаврильевич Ядреев-Бэйэ киһитэ үйэлэргэ ылланар элбэх  ырыаны айан бараахтаата… Түмсүү өрөгөй ырыатын (бэйиэт, түмсүү биир ытыктанар киһитэ Юрий Потапов тылыгар) айбыта күн бүгүҥҥэ диэри ылланар (2021 с. ыалдьан бу олохтон барбыта). Владиславы өрүү ахтабыт, суохтуубут…

Итинник түмсүү хас биирдии чилиэнин ахтан суруйа ту­­руоххун баҕараҕын… Ол гынан баран, үөрүүлээх үбүлүөйгэ са­­нааны түһэрбэккэ, иннибит диэки айанныахха, хоһоонно айыахха, ырыата ыллыахха, дьоммутун үөрдүөххэ!

Мин салайар кэммэр түмсүүм 34 чилиэнэ түмсүү мунньаҕар туруорар боппуруостарбын ырытан, тэрээһиннэри өйөөн, сөптөөх суолу тутан кэллилэр. Ордук актыыбынай дьоммун ааттыахпын баҕарабын.

Прасковья Дмитриевна Байанаева-Байанай Кыыһа;

Анатолий Михайлович Соф­ронов-Онтуон – профсойуус­пут бэрэссэдээтэлэ, хаартыскаҕа түһэрээччибит;

Иван Афанасьевич Бубякин-Чөҥөчөк – «Отуу уотун» 90 саастаах чилиэнэ, биир да мунньаҕы, тэрээһини көтүппэккэ кэллэ. Сүбэһиппит, актыбыыспыт;

Иннокентий Николаевич Елисеев – биир бөлүһүөкпүт, түмсүүбүт ытыктанар кырдьаҕаһа, Н.М.Рыкунов саҕанааҕы түмсүү чилиэнэ, кэлин бу түмсүүнү салайа сылдьыбыт биир ытык киһибит;

Григорий Константинович Эвер­стов-Тыыппалаах – «Эҥсиэ­ли» хаһыат эппиэттиир сэкирэтээринэн үлэлээбит, суруйуу кис­тэлэҥин билэр. «Отуубут уотун» сүбэһитэ, кини ыйыыта-кэрдиитэ – түмсүү сыаннаһа;

 Алексей Михайлович Та­таринов-Удьурҕай – миигин солбуйар салайааччыбыт, эбээһинэһин олус сөпкө өйдөөн салайан эрэр, кэскиллээх киһибит. Самодеятельнай композитор аатын сүгэн, хоһооннорбут ырыа буолан көтөллөр. Киһи эрэнэр киһитэ.

Егор Михайлович Феофанов – мин учууталым. Бу түмсүүгэ киирэн, барыбытын сэргэхситтэ. Хоһооннорун (уһун да буоллун) биир да кумааҕыта суох өйүттэн ааҕар кистэлэҥнээх, бэтэрээн бэйиэппит;

Марта Петровна Мохна­чевская-Марта Мария – хо­­һоон айарын таһынан тылбаасчыппыт. Нууччалыы да, сахалыы да тылы таһыччы билэр ытык-мааны киһибит, актыбыыска. Кинитэ суох «Отуу уота» суох диэххэ сөп.

Евгения Афанасьевна Дьяко­нова – бибилэтиэкэр идэлээх, Наммыт киэн туттар биллиилээх худуоһунньугун туһунан «Сахалыы куттаах ойууһут» кинигэлээх. Худуоһунньук  Иннокентий Пестряков туһунан суруйбута, онуоха улахан сыананы норуот биэрбитэ элбэҕи этэр;

Январь Петрович Неустроев – элбэх күлүүлээх, бэтиэхэлээх кэпсээннэрдээх. Үөдэйбит ытык-мааны киһитэ;

Лидия Егоровна Пестрякова-Үүнэр Кыыһа Намыйа – II Хомустаах нэһилиэгиттэн сылдьар, ырыаһыт, биллэр оһуохайдьыт, II Хомустааҕын устуоруйатын суруйар, элбэх хоһоонноох, түмсүү биир бастыҥ чилиэнэ;

Екатерина Афанасьевна Лукинова-Сэргээнэ– түмсүү биир ытык киһитэ, сүбэһитэ. Намын, Модутун устуоруйатын суруйар, элбэх хоһооннордоох, ырыалардаах талааннаах эдьиийбит буолар.

Прасковья Васильевна Новго­родова, Зинаида Васильевна Нератова-Тупсууна, Степанида Захаровна Бурнашева-Сандаара түмсүүбүтүн киэргэтэр сибэккилэрбит, саҥа сүүрээни киллэрэр, инникигэ эрэллээх хоһоонньуттар, ырыаһыттар.

Бу ааттаталаабыт дьонум, кырдьык даҕаны, Нам туһугар ис сүрэхтэриттэн ыалдьар, хоһоону хоһуйар, ырыаны ыллатар, түмсүү бөҕөргүүрүгэр ис сүрэхтэриттэн ыалдьар, бэри­ниилээх чи­­лиэннэринэн буолаллар. Ахтыбакка хаалбыт дьонум хомойумаҥ, кэлин өссө да суруйан ахтарым иннибэр буоллаҕа.

Түмүккэ бу биһиги түмсүүбүт үлэтигэр-хамнаһыгар ис сүрэхтэн кыһаммыт норуодунай бэйиэт Иван Васильевич Мигалкиҥҥа, «Офсет» кинигэ бэчээт­тиир тэрилтэ салайааччыларыгар Дария Николаевна уонна Алексей Максимович Скобелевтарга олус улахан махталбын тириэрдэбин. Олохторугар  дьолу, үөрүүнү, ситиһиини баҕарабын.

«Отуу уота» литературнай түмсүү өрөспүүбүлүкэҕэ биир биллэр түмсүүнэн буолбута, үөһээ ахтан аһарбытым курдук, барыта биир киһиттэн – Андрей Григорьевич Кобяковтан саҕаламмыта. Нам улууһун биир биллэр, ытыктанар киһитэ, кыраайы үөрэтээччи Иннокентий Захарович Кривошапкин өйөөһүнүнэн, ол өйөбүллэр норуодунай суру­йааччы Егор Петрович Неймохов күүстээх санаатынан, норуодунай бэйиэт Иван Васильевич Мигалкин көмөлөһүүтүнэн, өйөбүлүнэн тыын ыламмыт, «Отуу уота» салҕыы айанныыр, ситиһиигэ тиийэр айанын суола аһаҕас. 55 сааһын туолар түмсүү айар талааннаах чилиэннэрин үбүлүөйбүтүнэн эҕэрдэлиибин. Олоххутугар дьолу баҕарабын, айар үлэҕит ситиһиилэннин, иитэр-үөрэтэр, күллэрэр-үөрдэр, куһаҕаны, албыны-көлбүнү киэр илгэр, үтүөҕэ сирдиир талааҥҥыт, кыаххыт күүһүрдүн!

Александр ДУНАЕВ,  2012-2022 сылларга «Отуу уота» литературнай түмсүү салайааччыта