Быһый Луукун удьуора Иван Лукин

Бүгүҥҥү сэһэргэһээччим аармыйаҕа салгын байыаннай күүстэригэр сулууспалаабытын истээт, үлэтин ис хоһооно хайаан да патриотизмы кытта ыкса сибээстээҕэ буолуо дии санаабытым.

Сыыспатах эбиппин. Бүгүҥҥү сэһэргэһээччим Чурапчытааҕы физическэй култуура уонна успуорт институтун преподавателэ, “Боотур” байыаннай-патриотическай кулууп салайааччыта эбит. Онон эрдэттэн болдьоспут киһим ким буоларын билбэккэ, Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүгэр түбэһиннэрэн, кырдьык да, бу кэпсэтии Үрдүк Айыылартан анаммыт курдук буолла.

Авиация мэхээнньигэ

— Иван Петрович, эн сэбиэскэй аармыйаҕа хас сыллаахха, ханна сулууспалаабыккыный?

— Сахалартан олус сэдэх чааска сулууспалаабытым. 1989–1991 сылларга оччолорго Сойуус биир бырааттыы өрөспүүбүлүкэтигэр — Казахстан Талды Курган куоратыгар салгын байыаннай күүстэригэр сулууспалаабытым. Авиация мэхээнньигэ этим. Оччолорго гражданскай уонна байыаннай порт бииргэ тураллар этэ. Саха сириттэн иккиэ этибит. Нерюнгриттэн биир эбэҥки уол баара уонна биир долган уол Красноярскай диэкиттэн. Усулуобуйабыт да үчүгэй этэ, сулууспабытынан да үлэбит сөп түбэһэрэ. Сөмөлүөттэри көрөрбүт-истэрбит, сапыраапкалыырбыт, аракыаталары иилэрбит. Быһата, байыаннайдар түбүкпүт үгүс этэ.

Атахха туруу

— Быраактыканы барбыт киһи авиацияҕа да үлэлиэххин сөп эбит дии?

— Биһигини оннук үлэҕэ үөрэтэбит диэн анаан такайбыттара. Ол эрээри 1991 сыллаахха аармыйаттан кэлэрбэр, туохха барытыгар ыһыллыы-тоҕуллуу кэмэ этэ. Оннук балаһыанньа аэропорт да салаатыгар биллэрэ. Ол иһин дойдубар Чурапчыга барбытым. Онно тиийэн Өлүөхүмэтээҕи тиэхиньикумҥа үөрэнэр санааҕа кэлбитим. “Технолог-тэрийээччи” диэн үөрэххэ киирбитим. Ол эрээри “миэнэ буолбатах” эбит диэн, дойдубар кэлэн Чурапчытааҕы педучилище физкултуурунай салаатыгар киирбитим. Оччолорго үөрэх бу кыһата Дьокуускайдааҕы педучилище филиала этэ. Үөрэхпин бүтэрэн, ыал буолан, дойдубар Хадаарга физкултуура учууталынан барбытым. Онно 2003 сылтан 2007 сылга диэри үлэлээн, оскуола дириэктэригэр тиийэ үүммүтүм. Дойдубар уопутуран, атахпар туран баран, улуус киинигэр көһөн, улуустааҕы үөрэх управлениетыгар үлэҕэ киирбитим. Онно баһаартан куттал суох буолуутун исписэлииһиттэн саҕалаан, успуорт уонна иитии салааларын отделларыгар үлэлээбитим. 2022 сылтан Чурапчытааҕы физкултуурунай институкка психология уонна педагогика ыстаарсай преподавателинэн үлэлиибин уонна институт уопсай дьиэтигэр дириэктэрдиибин.

Чурапчылар — бастыҥнар кэккэлэригэр

— “Боотур” байыаннай-патриотическай кулуубу салайар эбиккин. Үлэҕит туох ис хоһооннооҕуй?

— Үлэбит хайысхата үгүс. Сүрүннээн оскуола оҕолоругар уонна устудьуоннар ортолоругар байыаннай-спортивнай хабааннаах үлэни ыытыы, күрэхтэһиилэри тэрийии. Онно эн үлэҥ түмүгэ көстөр. Ол иһин улуустан, өрөспүүбүлүкэттэн саҕалаан, дойду таһымыгар тиийэ араас күрэхтэһиилэргэ кыттабыт. Ол курдук, кэлиҥҥи сылларга Чурапчы улууһа “Снежный барс” байыаннай-спортивнай күрэхтэһиигэ кимиэхэ да иннин биэрбэккэ, түөрт сыл субуруччу бастаата. Семен Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын “Беркут” байыаннай-спортивнай кулууба үһүс төгүлүн кыайыылааҕынан ааттанар. Дмитрий Коркин аатынан Чурапчы успуорт оскуолата уонна Иван Павлов аатынан орто оскуола эмиэ бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьаллар.

“Боотур” ыыра киэҥ

— Устудьуоннарга туох үлэ барарый?

— Устудьуоннар эмиэ араас күрэхтэһиилэргэ бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьаллар. Ол курдук, Арассыыйатааҕы байыаннай-спортивнай күрэхтэһиилэргэ өрүү кыттабыт. Аны институппутугар волонтердар кииннэрэ үлэлиир. Ол онтон сыл аайы түөрт ыччаты кытта байыаннай дьайыыга улахан гуманитарнай үлэни ыыта сылдьар Светлана Диодорованы кытта Санкт-Петербург уонна Москва госпиталларыгар сытар уолаттарга тиийэн, Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэригэр бэлэхтэри туттарабыт, ас-үөл таһабыт. Бу сотору эмиэ бараары сылдьабыт.

Аны “Боотур” байыаннай-париотическай кулууп оҕолоро Старай Руссаҕа тиийэн, “поисковай” үлэҕэ кытталлар. Ржев уобалаһыгар сайын 4–5 устудьуон “Вахта памяти” аахсыйаҕа тиийэн кыттар. Онно Ржев аннынааҕы кыргыһыыларга сураҕа суох сүппүт буойуннары көрдөөһүн үлэтэ ыытыллар. Быйыл итинник үлэ Ильмень күөл аттынааҕы кыргыһыы буолбут сиригэр барыахтаах. Маныаха биһиэхэ Саха сириттэн биллэр “поисковик” Ксенофонт Васильев сүбэ-ама, өйөбүл буолар.

Баҕалаах баарын үрдүнэн

— Дьэ, үлэ бөҕөтүн тэрийэр эбиккит дии. Туох уустуктары көрсөҕүт?

— Ордук айаммытыгар үбүлээһиммит кыаллыбат. Ол иһин, баҕалаахтар элбэхтэрин үрдүнэн, “поисковай” командировкаларга олох аҕыйах устудьуону ыытабыт. Олорор усулуобуйа да уустук. Онно балааккаҕа олорон үлэлииллэр, күн аайы — хара үлэ. Ону тулуйар киһи тулуйар. Былырыын Ржевкэ икки уол, икки кыыс барбыттара. Олох бэркэ сылдьан кэлбиттэрэ. Онон, ыарахан усулуобуйаны кыыс аймах да тулуйар эбит.

Төрөппүт холобура

— Эн элбэх оҕолоох ыал аҕата буоларгын истибитим. Оҕону иитиигэ, учууталлардыы эттэххэ, бэйэҥ туспа ньымалаах буолуоҥ?

— Мин 12 оҕолоох иллээх дьиэ кэргэҥҥэ уон биирис оҕонон төрөөбүт дьоллоохпун. Ийэм Елена Васильевна сааһын тухары ыанньыксыт этэ. Аҕам Петр Дмитриевич успуорт бэтэрээнэ, 50–60‑с сылларга чэпчэки атлетикаҕа өрөспүүбүлүкэ рекордсменынан биллэрэ. Кини маһынан оттуллар бастакы “паровой” дэнэр тыраахтартан саҕалаабыт тырахтарыыс этэ. Икки тулаайах дьон холбоһон, элбэх оҕону төрөтөн, сиэн минньигэһин билэн, бу Орто дойдуттан бараахтаабыттара.

Оттон ньыма чааһынан эттэххэ, төрөппүттэрим олорон ааспыт олохторо, кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр убаастабыллаах сыһыаннара — ол баар дьиҥнээх иитии ньымата. Дьиэ кэргэҥҥэ, кылаабынайа, ийэлээх аҕа бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарыттан оҕолорун инники кэскилэ тутулуктаах. Мин сэттэ оҕобун: алта уолбун, биир кыыспын төрөппүттэрим холобурдарыгар иитэбин. Биһиги аҕабытын биирдэ да холуочуйбутун көрбөтөхпүт. Өрүү чөл олоҕу тутуһар буолан, успуорка уһуйуллан улаппыппыт. Ааттыын да “Быһый Бүөтүр” диэн этэ. Онон Чурапчыга “Луукуттар” диэтилэр да, олохтоохтор бары сүүрүүк Лукиннары саныы түһэллэр.

…Иван Петрович быйыл 55 үбүлүөйдээх сааһын бэлиэтиир. “Биһиги кылааспыт оҕолоро Ленини кытта биир үйэнэн саастыыбыт диэн киэн туттар этибит: кини — 1870, биһиги — 1970 с. төрүөхпүт. Үбүлүөйдээх сылбар былааным үгүс” диэн кэпсэтиибитин түмүктүүр ыччаты Ийэ дойдуга бэриниилээх буолууга иитэн, дьоһуннаах кылаатын киллэрсэ сылдьар Иван Лукин.