Быһыыны-майгыны салайар тыллар

Сахалар тыл – иччилээх, тыл – ох диэн этэллэр. Тыл киһиэхэ, бэйэҕэ, кыылга, көтөргө, окко-маска туһаайыллыан сөп диэн ыйаллар. Дом, сүлгүр, кый уо.д.а. тыллар ханнык түгэҥҥэ туттуллалларын билэҕин дуо?   

Сахаҕа быһыыны-майгыны салайарга аналлаах элбэх тыл баар эбит.

1. Дьайыы тыла: дьээ-буо, сүлгүр, дом.

Дьээ-буо. Дьээ-буо Айыы дьайыыта саҕаламмытын көрдөрөр. Дьээ-буо диэн тыл санааны салайар. Бу тылы саҥардаххына эн үтүөнү, кэрэни толкуйдуугун.

Сүлгүр. Сүлгүр – иһирдьэ киириини көрдөрөр тыл. Ойууттар бу тылы киһиэхэ тиийэрин туһугар этэллэрэ. Эн тугу эрэ өйгүнэн быһаарыаххын баҕараҕын. Ол гынан баран өйүҥ кыайан кэлбэт. Дьэ, оччоҕо бу тылы этэҕин.

Дом. Тылтан эрэ саамай күүстээхтэрэ, суолталаахтара дом буолар. Дом – айылҕаны кытта дириҥ сибээстээх, үөтүүлээх тыл. Дом диэн тыл суолтата элбэх. Олортон биирэ – санаабыт санаам туоллун диэн.

2. Туругурдар тыл эмиэ үс: айхал, уруй, тускуо.

Айхал диэн тыл “Айыы, кэл” диэн ыҥырар суолталаах. Онон бу тыл Айыыны тардар. Олоҥхоҕо бу тылы үөрүү-көтүү кэмигэр этэллэр. Ойууттар “айхал” диэн Айыыларга хайыһаллар.

Ыҥырар айхалы киһи хаһан баҕарар этиэн сөп. Бу тыл Айыылартан көмө көрдүүргэ этиллэр. Айхал диэтэххинэ эн көхсүҥ кэҥиир, холкугар түһэҕин.

Олохсутар айхал сиргэ-дойдуга, дьоҥҥо анаан этиллэр. Онон бу “айхал” үтүөнү баҕарар айхал. Сөҕөр айхал туох эмэ сөҕүмэр кэрэни көрдөххө этиллэр. Инньэ гынан бу көстүүнү эн бэйэҕэр иҥэрэҕин, Айыы саамай бастыҥ көстүүтэ диэн бигэргэтэҕин.

Уруй. Уруй диэн тыл ситиһиини баҕарар суолталаах.

Тускуо. Тускуо үтүөнү баҕарыыны көрдөрөр.

3. Тэйитэр тыл эмиэ үс: саҥ, түктэри, кый.

Саҥ. Саҥ диэн тыл тугу эмэ тохтотору көрдөрөр, араарааччы курдук суолталаах.

Түктэри. Түктэри диэн тыл бобор. Былыр бу тыл күүскэ этиллэрэ. “Түктэри быһыы” диэн тылы истибит оҕо, ол оҥорбутун куһаҕан диэн өйдүүрэ. Онон итинниги оҥорортон аны тохтуура. Түктэри диэбиккин оҥорбоккун.

Кый. Кый диэн үүрэр суолталаах. Кый диэн эн бэйэҕиттэн куһаҕан санааны, куһаҕан көстүүнү үүрэҕин, кыйдыыгын. Ити санаа аны эйиэхэ төннүө суохтаах.

4. Ырааһырдар тыл эмиэ үс: алыас, күөгэл-нусхал, күлүм-мичил.

Алыас. Алыас – ыраастыыр тыл. Былыр киһини уотунан эбэтэр дьалбыырынан ыраастыырга бу тылы этэллэрэ.

Алыас диэтиҥ да, эйигиттэн дьай дьалбарыйыахтаах, кир хоҥнуохтаах.

Күөгэл-нусхал. Күөгэл-нусхал тыл уоскуйарга, киэҥи-куоҥу саныырга, бэйэҕэ эрэллээх буоларга анаан этиллэр. Айыылар эйигин араҥаччылыыр күүстэрэ эбиллэр.

Күлүм-мичил. Күлүм-мичил диэн тыл күлэри-үөрэри, үтүө майгыны бэлиэтиир. Киһи киһиэхэ анаан, үтүөнү баҕаран “күлүм-мичил” диир.

Санааны салайар тыл элбэх, сүүһүнэн ахсааннаах. Олортон биһиги саамай киэҥник туттуллар тыллары ыллыбыт. Бу тыллар көннөрү буолбатахтар, бары иччилээхтэр. Онон болҕойон, дьоһуннаахтык этиллиэхтээхтэр. (“Айыы үөрэҕэ”, “Быһыыны-майгыны салайар тыллар”. “Сахаада”, 1992).

(“Саха төрүт культурата” III чааһа, М.А.Попова кинигэттэн).