Быйыл Америка Холбоһуктаах Штаттарын бэрэсидьиэнин быыбара буолуоҕа

Быйыл кыһын сэтинньигэ Америка Холбоһуктаах Штаттарын бэрэсидьиэнин быыбара буолаары турар. Бу быыбары аан дойду барыта кэтэһэр. Ону сэргэ биһигини кытары кыраныыссалаһа олорор ыалбыт – Грузия – эмиэ кыһын улахан быыбары ыытыахтаах.

Америка быыбара

Америка Холбоһуктаах Штаттарын быыбара быйыл сэтинньигэ былааннанан турар. Билигин дойдуну салайан олорор Джо Байден 2020 сыллаах­ха талыллыбыта. АХШ бэрэсидьиэнэ түөрт сылга болдьохтонон быыбарданар. Быйыл бэ­­рэсидьиэн быыбара 60-с төгүлүн буолуохтаах.

Америка быыбардыыр систиэмэтэ биһигиттэн атын. Онон кылгастык ол туһунан этэн аһарыым. Американецтар дойдуларын баһылыгын биһиги курдук быһа быыбар­даан талбаттар. Быыбар икки түһүмэҕинэн ыытыллар. Штаттарга бастаан быыбардаач­чылар кэллиэгийэлэрэ диэни талаллар. Бу кэллиэгийэҕэ штаттартан хандьыдааттарга куоластыахтаах дэлэгээттэр талыллаллар. Америка барыта 50 штаттан уонна Колумбия уокуругуттан (Вашингтон куорат) турар. Балартан 538 дэлэгээт талыллар. Онон сэтинньи 5 күнүгэр быыбар бастакы түһүмэҕэр нэһилиэнньэ биһиги ааппытыттан бу хандьыдаакка куоластаа диэн быыбардыыр кэллиэгийэни талар. Салгыы бу кэллиэгийэ нэһилиэнньэ накаа­һын толорон, эрэннэрбит хандьыдаатыгар куолаһын биэрэр. Бу 538 дэлэгээттэн 270 куолаһы ылбыт хандьы­даат бэрэсидьиэнинэн талыллар. Манна интэриэһинэйэ баар, 48 штакка уонна Вашингтон куоракка “кыайыылаах барытын ылар” диэн быраабыла баар. Ол эбэтэр ханнык эмэ штакка нэһилиэнньэ баһыйар үгүс ахсаанын ылбыт хандьы­даат, ол штат дэлэгээттэрин куолаһын барытын ылар. Маннык быраа­быланан 2016 сыллаах­ха Дональд Трамп кыайан турар. Ити сыл демократтартан турбут Хиллари Клинтон быыбар бастакы түһүмэҕэр быыбардаач­чылар уопсай ахсаан­нарыттан 65,8 мөлүйүөн киһи куолаһын ылбыта, оттон Трамп – 62,9 мөлүйүөнү. Ол эрээри Трамп быыбардааччылар кэллиэгийэлэрин 306 куолаһын ылан, бэрэсидьиэнинэн талыллыбыта. Ол иһин штаттарга үлэни ыытар бэрэсидьиэн быыбарыгар олус улахан суолталаах.

Америкаҕа бэрэсидьиэн быыбарыгар ханнык баҕарар баартыйаттан эбэтэр бэйэ кандидатуратын туруорунан кыттыахха сөбүн иһин, үгэс курдук, икки улахан баартыйалар киирсэллэр: Республика баартыйата уонна Демократтар баартыйалара. Устуоруйаттан ыллахха, 1853 сылтан бэттэх бу икки баартыйаттан ураты ханнык да баартыйа тахса илик.

Америкаҕа бу кыһыҥҥыттан быыбарга бэлэмнэнии саҕаланан, билигин күүстээх киирсии бара турар. Быыбарга кыттар хандьыдааттар бүтэһиктээх испииһэктэрэ тахса илик эрээри, билигин баартыйалар ортолоругар штаттарынан праймериз буолан, ким хайдах балаһыанньалааҕа номнуо билиннэ. Билигин дойдуну салайа олорор Джо Байден былырыын иккис болдьоҕор барыаҕын туһунан иһитиннэрбитэ. Кини Демократтар баартыйаларыттан турар. Оттон республиканецтартан АХШ 45-с бэрэсидьиэнинэн олорбут, бизнесмен Дональд Трамп быыбарга кыттарын туһунан өссө 2022 сыллаахха иһитиннэрбитэ. Праймеризка бу икки бөдөҥ бэлиитиктэргэ ким да таһаҕас буолбата. Сэрэйиллибитин курдук, баартыйа иһигэр Байден уонна Трамп инники күөҥҥэ иһэллэр.

Бу икки бэлиитиктэр ааспыт сырыыга эмиэ утарыта көрсүспүттэрэ. Джозеф Байден быыбардааччылар кэллиэги­йэлэрин 306 куолаһын ылбыта. Нэһилиэнньэ да киниэхэ баһыйар үгүс куолаһы биэрбитэ. Байдеҥҥа – 81,2 мөлү­йүөн киһи, Трампка – 74,2 мөлүйүөн. Ол эрээри Трамп бу иннинээҕи быыбарга демократтартан штаттарга үгүһүгэр бастаан бэрэсидьиэнинэн талыллыбыта.

Дональд Трамп билигин электоратын Америка бэйэтин ис кыһалҕаларыгар болҕомто уурар кэмэ кэллэ, хайа муҥун тас дойдуларынан эрэ дьарыктана олоруохпутуй, дойду экэниэмикэтин өрө таһаарарбыт уолдьаста диэн тутар. Уонна миграция боппуруоһун күүскэ туруорар. Кэлиҥҥи сылларга Трамп Байден ыытар бэлии­тикэтин үрдүк түрүбүүнэттэн улаханнык кириитикэ­лиир. Онон хас да штакка быыбардааччылар сэҥээриилэрин ылла. “Reuters” ааҕыныстыба иһитиннэрэринэн, Джо Байден кэлиҥҥи 15 ыйга рейтинэ 38 бырыһыаҥҥа тиийэ түспүт.

Арассыыйаҕа быыбар түмүгүнэн туох уларыйыы буолуо­ҕай диэтэххэ, үгүс эспиэр туох да улахан уларыйыы тахсыа суоҕа диэн этэр. Ол эрээри Трамп өскөтүн быыбарга кыа­йар буоллахпына, Владимир Путины кытары быһаччы кэпсэтэбин, Украина боппуруоһун быһаарарга бэлэммин диэн этэн турар. Санатан эттэххэ, Арассыыйа бэрэсидьиэ­нэ Владимир Путин Дональд Трамптыын 2018 сыллаахха Арассыыйа уонна АХШ бииргэ үлэлээһиннэригэр кэпсэтии ыытан тураллар, бииргэ пресс-кэмпириэнсийэ биэрбиттэрэ. Онон Дональд Трамп кыайар түгэнигэр туох эмэ тахсыан сөп.

Баартыйалар билигин сийиэстэригэр бэлэмнэнэл­лэр. Сийиэс хандьыдааттарын бигэргэтиэхтэрэ. Республиканецтар сийиэстэрин от ыйыгар былааннаан олороллор. Оттон Демократия баартыйата атырдьах ыйыгар. Сийиэскэ баартыйалар бэйэлэрин хандьыдааттарын сэргэ вице-бэрэсидьиэҥҥэ хандьыдааты эмиэ тэҥҥэ туруораллар. Онон бэрэсидьиэн уонна вице-бэрэсидьиэн иккиэн тэҥҥэ пааранан быыбарданаллар.

Грузияҕа

Оттон Грузия быыбарын туһунан эттэххэ, быйыл Грузия Өрөспүүбүлүкэтигэр парламент уонна бэрэси­дьиэн быыбара ыытыллыахтаах. Быйылгы бэрэсидьиэн быыбарын уратыта диэн, дойду Төрүт Сокуонугар уларытыылар киирэннэр, Грузия дойдуну салайыныытыгар парламент систиэмэтигэр көспүтэ буолар. Бэрэсидьиэннэрин быһаччы куоластаан бүтэһигин 2018 сыллаахха талбыттара. Билигин аны баһылыктарын, эмиэ Америка систиэмэтин курдук, быыбардыыр кэллиэгийэ талыахтаах. Бу кэллиэги­йэҕэ 300 дэлэгээт киирэр. Онон эмиэ быыбар икки түһүмэҕинэн барыахтаах.

2018 сыллааҕы быыбарга бэрэсидьиэнинэн өр сылларга Францияҕа үлэлээбит Саломе Зурабишвили талыллыбыта. Кини хара маҥнайгыттан Европа диэки охтон, Арассыыйаны утары турбута. Бэрэсидьиэнинэн талыллаат, Арассыыйаны кытары туох баар сыһыаны барытын тохтоппута. Грузия 2022 сыллаахха Европа сойууһугар уонна НАТО-ҕа киирэбин диэн билигин Европа сойууһугар киирэргэ хандьыдаат буолан турар. Санатан этиим, Грузия Арассыыйаны, Азербайджаны, Арменияны, Турцияны кытары кыраныыссалаһар. Хара муораҕа тахсар уонна Европа, Азия кирбиилэригэр сытар буолан, эмиэ биир стратегическэй суол­талаах.

Парламент быыбарыгар эмиэ уларыйыылар киирэннэр, быйылгы быыбар пропорциональнай систиэмэнэн барыахтаах. Билигин дойдуну сала­йан олорор “Грузинская мечта” баартыйа парламеҥҥа 150-тан кырата 113 ылар былааннаах. Күн бүгүн парламеҥҥа 75 миэс­тэни ылан олорор. Баартыйа бэрэссэдээтэлэ Ираклий Кобахидзе Грузия премьер-миниистиринэн талыллыбыта. Грузия парламент систиэмэтинэн салаллар буолан, бы­­лаас барыта бырабыыталыстыбаҕа бас бэриллэн турар, сүрүн үлэни премьер-миниистир ыытар. Оттон бэрэсидьиэн дойду салайааччытын, байыаннай күүһү салайааччы быһыытынан сылдьар. Бу уларыйыы 2012-2013 сыллардаахха киирбитэ.

“Грузинская мечта” баартыйа былааска 2013 сыллаахха кэлбитэ. Бырабыыталыстыба 2023 сыллаахха бэрэси­дьиэн Саломе Зурабишвили арҕааҥ­ҥы дойдуларга бырабыыталыстыба көҥүлэ суох сылдьарын иһин импичмент биллэрэ сылдьыбыта. Ол эрээри Конституционнай суут маны ылымматаҕа. Хата ол оннугар быйыл премьер-миниистир уларыйда. Онон эмиэ интэриэ­һинэй быыбар иһэр.