Быйыл кыһын төһө ороскуотурабыт?

Саха сиригэр салгын температурата -20°C кыраадыстан аллараа түстэҕинэ, хас биирдии саха ыалыгар кыстыкка бэлэмнэнии тыҥаан турар сүрүн сорукка кубулуйар. Онон күһүҥҥү сүпсүлгэн барыбытыттан ураты билиини-көрүүнү, сатабылы уонна үбү-харчыны эрэйэр.

Кыстыкка бэлэмнээх буолуу

Өскөтүн дойдубут атын эрэгийиэннэригэр биир кыһыҥҥы кэмин туоруурга таҥаһы саҥардыынан уонна массыына көлүөһэтин уларытыынан муҥурданар буоллахтарына, Сахабыт сиригэр бу испииһэк хас да бүк улаатар. Бүгүн саха ыалыгар кыстыкка бэлэмнэнии төһө үбү-харчыны эрэйэрин суоттаан-ааҕан таһаарыахпыт. Былааны ситиһэргэ 2024 сыллааҕы сыаналары кытта тэҥнээн көрүөхпүт, ордук ханнык табаарга сыана үрдээбитин чинчийиэхпит. Холобур, кыстыкка бэлэм буолууга ордук таҥас-сап, тырааныспар, ас-үөл уопсай ороскуоттарын ырыттыбыт.

Таҥас-сап ураты суоту эрэйэр

Саха сиригэр таҥас сыанатын Дьокуускай куорат маҕаһыыннарынан, ырыынактарынан сыаналарын ылан көрдөххө, маннык хартыына буолла. Улахан киһи таҥаһыгар, ордук сөбүлээн кэтиллэр баата пуховик киин куорат ырыынактарынан 18 тыһ.солк. буолбут, былырыын кылгас быһыылаах пуховик 15 тыһ. солк. этэ (15–20%). Оттон биллэр омук эбэтэр дойду брендэрин («Bask», «Red Fox») хаачыстыбалаах пуховиктара сыанатынан кыырай халлааҥҥа тиийэн, 50–60 тыһ. солк. куоһарбыт. Былырыын баччаларга ити табаарга сыаната син “кыайтарара” — 25–35 тыһ. солк. тэҥнэһэрэ (15–20%).

Оттон маҕаһыын долбуурдарыгар сүөһү эбэтэр сылгы тириититтэн тигиллибит (фабрикаҕа) атах таҥаһа, чуолаан этэрбэстэр 12–20 тыһ. солк. анньыллан тураллар. Ортотунан, былырыыҥҥыны кытта тэҥнээтэххэ, 20%-нан эбиллибит. Оттон биллиилээх маастардар илиинэн оһуордаан-мандардаан тикпит этэрбэстэр сыаналара 50 тыһ. солк. түспэт. Синтетикалаах таҥас сыаната 2,5 тыһ. солк. тиийбит, флис сыаната 2 тыһ. солк. саҕаланар, оттон омук брендэрин таҥаһа 8 тыһ. солк. буолбут. Сылаас баата ыстаан, ортотунан, 7 тыһ. солк. атыыланар, бэргэһэ 15 тыһ. солк. диэри турар. Моойторуктар, тирии үтүлүктэр сыаналара 1,5‑тан 7 тыһ. солк. диэри тиийэр. Ити курдук, улахан киһи таҥаһа-саба, ортотунан, барыта 32 тыһ. солк. тиийбит. Ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, сыана, ортотунан, 15%-нан үрдээбит диэн сыаналаатым.

Тимир көлө ороскуота эбиллэр

Саха сиригэр тимир көлө мааныга сүүрэр-көтөр эрэ киэргэл буолбатах, ордук тыа сирин олоҕор-дьаһаҕар наадалаах тырааныспар. Тимир көлөнү тыйыс тымныыларга бэлэмнииргэ эмиэ элбэх үлэни уонна үбү-харчыны ирдиир. Холобур, хатыылаах эрэһиинэ сыаната сааҥсыйа кэнниттэн биллэ үрдээбит. Киин куорат маҕаһыыннарыгар Арассыыйа уонна Кытай собуоттарын киэнэ кэмпилиэгэ (4 көлүөһэҕэ) 30 тыһ. солк. атыыланар. Оттон көлүөһэ эрэһиинэтин уларытыыга шиномонтаж өҥөтүгэр, тиэхиньикэ мааркатыттан көрөн, 2,5–4,0 тыһ. солк. наада буолар. Ити курдук, массыынаны кыстыкка бэлэмнээһиҥҥэ, ортотунан, 35 тыһ. солк. наада. Ити уопсай суумаҕа аны саҥа аккумулятор уларытар эбэтэр гарааска аатырар «Натааһа» суорҕаны атыылаһар буоллахха, 80 тыһ. солк. кэриҥэ ороскуотуруоҥ.

Ас-үөл сыаната рекорду олохтуур

Кыстыкка бэлэмнэниигэ саха ыалыгар аһы-үөлү кууһунан атыылаһыы үтүө үгэскэ кубулуйда. Бастакытынан, күһүн дьаарбаҥкаларга олохтоох оҥорон таһаарааччылартан эти, балыгы уонна оҕуруот аһын чэпчэки сыанаҕа атыылаһыы эрдэтинэ былааннанар. Иккиһинэн, ас-үөл сыаната эмискэ үрдүүр түгэнигэр кууһунан атыылаһыллыбыт бородуукта ыал куттал суох буолуутун мэктиэтэ. Холобур, сүөһү этэ 550–600 солк./кг., сылгы этэ 1000–2000 солк./кг, тоҥ балык (чыыр, омуль) 500–600 солк./кг., оҕуруот аһа — хортуопуй 85 солк./кг, хаппыыста, моркуоп, сүбүөкүлэ, луук 80–110 солк./кг., куруппа, бурдук, саахар, арыы, кэнсиэрбэ–10 тыһ. солк. Ити курдук, тыйыс тымныыларга бэлэмнэнэн саха ыала ас-үөл саппааһын оҥостуутугар, ортотутан, 55 тыһ.солк. ороскуотурар буолбут. Манна даҕатан, олохтоох ас-үөл (эт, балык, оҕуруот аһа) сыаната уматык сыаната үрдээн, ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ 12,5% үрдээбит. Урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, сыана биллэрдик эбиллэн, чахчы рекорду олохтуур.

Хайдах бэлэмнэнэбит?

Түмүктээн эттэххэ, орто сиэринэн кыанан олорор саха ыала кыстыкка бэлэмнээх буоларыгар 170 тыһ.солк. кэриҥэ үп-харчы наада. Оттон хаачыстыбалаах таҥаһы-сабы атыылаһыыга, тырааныспары кыстыкка бэлэмнээһиҥҥэ 400 тыһ. солк. чугаһыыр. Дьэ, онон кыстыкка бэлэмнэнии суумата дойду атын эрэгийиэннэрин кытта тэҥнээтэххэ, сүүнэ улаатан эргэ массыына сыанатыгар эбэтэр ипотека бастакы усунуоһугар тэҥнэспит.

Маннык усулуобуйаҕа саха ыала хайдах бэлэмнэниэх тустааҕый? Бастакытынан, уһун болдьоххо кэтиллэр, хаачыстыбалаах таҥаһы-сабы атыылаһыан наада. Хаачыстыбалаах этэрбэс эбэтэр пуховик биир эрэ кыһын буолбакка, 5–7 сыл устата сулууспалыыр, оччотугар дьиэ кэргэн бүддьүөтүнэн аахтахха, наадалаах табаары атыылаһыыны барыстаах оҥорор. Иккиһинэн, биллэрии былаһааккаларыгар оҕо улаатан кэппэт буолбут таҥаһын эбэтэр массыына көлүөһэтин үгүөрүтүк атыылыыллар да, атыылаһаллар да. Үсүһүнэн, судаарыстыба өйөбүлэ, холобур, социальнай хантараак, элбэх оҕолоох эбэтэр кыаммат ыалларга наадалаах маллары атыылаһарга туһалыан сөп.

Саха сиригэр кыстыкка бэлэмнэнии көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн кэлбит үтүө үгэһинэн буолар. Бу — бүддьүөтү былаанныыр, хаачыстыбалаах малы араарар, аймахтары кытта холбоһон кууһунан атыылаһар сатабыл. Үрдүү турар сыана, чахчы, ыал бүддьүөтүгэр ыар сүгэһэр буолар, туохтан эрэ аккаастанан, кэмчилээн олорорго күһэйэр. Ол курдук, хас биирдии саха ыала тымныы тыйыс кыһыммытын үрдүк бэлэмнээх көрсөрүнэн, эрдэттэн былаанныыр дьоҕура уонна тулуура ханнык баҕарар тымныыны тулуйарын дакаастыыр.

Прокопий Николаев, Дьокуускай олохтооҕо, ыал аҕата:

— Дьэ, дьиҥнээх боппуруоһу таарыйбыккыт. Сыл аайы ыал кыстыкка бэлэмэниитин сыаната үрдээн иһэр. Икки оҕолоох ыалга таҥас-сап, атах таҥаһа атыылаһар бэйэтэ туспа ороскуот. Онно эбии өссө тимир көлөнү тымныы тыйыс кыһыммытыгар бэлэмнээһин, гаас-уот ороскуота, биллэн турар, өссө элбэх буоллаҕа… Арай хамнаспыт кээмэйэ оннунан уларыйбакка, оннунан турар курдук, оттон сыана күн ахсын үөһэ ыстанар.

Павел Никифоров, Бүлүү олохтооҕо, ыал аҕата:

— Куораттар таҥас-сап, массыына диигит. Оттон биһиги, тыа сирин дьоно, от-мас бөҕөтүн бэлэмниэхтээхпит. Биир массыына от сыаната 3,5–5,0 тыһ. солк. буолла. Аны биир эрэ отунан муҥурдаммакка, сүөһү төбөтүн ахсын хас да наада. Ити курдук, сүөһүнү кыстатарга аһылыга, көрүүтэ-харайыыта туспа кэпсээн. Кыстык диэн биһиэхэ дьиҥнээх үлэ-хамнас буоллаҕа, хас биирдии үп-харчы ханна кэлэрэ-барара туспа эмиэ күн ахсын суоттанар.

Галина Захарова, киин куорат аҕам саастаах олохтооҕо:

— Биһиги кэммитигэр барытын эрдэттэн бэлэмниир буоларбыт. Этэрбэһи араастаан моһуоннаан, түүлээҕи тутан-хабан тигэрбит, сир аһын, балыгы хото булууска тоҥорон хаһаанарбыт. Билигин араас быһыылаах атыы-кутуу буолла. Ол да иһин сыаната даҕаны үрдүк буоллаҕа. Саха ыалыгар кыстыкка эрдэттэн бэлэмнэнэр үгэс сүтэн эрэр курдук диэн бэлиэтии көрөбүн. Холобур, билигин эдэр ыаллар сыарҕа үрдүттэн олорор курдуктар.

Надежда Сыромятникова, ыал ийэтэ:

— Сыана үрдүүрүн туһунан сыл аайы кэпсэтэбит, ааҕабыт, суруйабыт. Саха киһитэ хаһан да кыһалҕаттан толлубатаҕа. Бэлэмнэниэххэ эрэ наада, онтон атын туох да суох. Сүрүнэ — доруобуйа, чугас дьонуҥ этэҥҥэ буоллаҕына, барытын тулуйуохха сөп.

Сыыппаралар