Бүлүү чаҕылхай уола Павел Харлампиев

Бүгүн мин тапталлаах хаһыатым нөҥүө хайаан да аата ааттаныахтаах, Бүлүү түбэтин биир чаҕылхай уола Павел Петрович Харлампиев туһунан кэпсиэхпин баҕарабын.

Биир дойдулаахтарын кытта

Эдэркээн Павел кыра-хара дьон кырдьыгын булбатын, харчылаах мэлдьи кыайарын, атаҕастыырын өйдөөбүтэ уонна итинник балыыры кытары сөпсөһөр кыаҕа суоҕа. Көмүскэһэр санаата баһы­йан, улуус кулубатын кытары мөккүһэрэ. Кулуба Андреев-Маччааһай кинини хаайыыга уктарбыта. Эһэтин табаарыһа Синицын атыыһыт со­­луок төлөөн босхолоппута.

Босхолоноот, Павел Дьо­куускай куоракка тиийэн биир дойдулаахтарын Степан Аржакову, Степан Гоголевы көрсөн кинилэри кытары кис­тэлэҥ куруһуокка сылдьыбыта. Ити кэмнэргэ соҕуруу ыраахтаа­ҕы былааһа сууллубутун, революция буолбутун туһунан истибиттэрэ.

Куораттарга сотору-сотору миитиннэр, бастаанньалар буолуталыыллара. Уобалас сэбиэтин, уобалас земствотын былааһын утарыы саҕаламмыта. Бу кэмҥэ Степан Аржаков, Степан Гоголев үөрэхтэрин бүтэрэн төрөөбүт улуустарыгар төннүбүттэрэ. Кинилэри кытары Бүлүү ыччаттара Павел Харлампиев, Сергей Жирков эмиэ тиийбиттэрэ. Степан Аржаков дойдутугар оробуочайдар дьокутааттарын сэбиэтин  тэрийбитэ. Павел Харлампиев Орто Бүлүүтээҕи исполком дьокутааттарын сэбиэтин (совдеп) чилиэнинэн талыллыбыта. Степан Аржаков доҕотторунаан Гоголевтыын, Поповтуун, Харлампиевтыын дьокутааттар сэбиэттэригэр тирэҕирэн сэбиэскэй былааһы билиммэт Бүлүү бөлөх улуустарынааҕы земскэй управаны кытары утарыта турсуулара саҕаламмыта. Ити кэмҥэ Центросибирь Степан Аржакову сэбиэт бы­­лааһын Бүлүү уеһыгар олохтуурга хамыһаарынан анаабыта.  Кинилэри утары үлэ­­лиир Уобалас сэбиэтин бэрэстэбии­тэллэрин былааһын кытары аһаҕас охсуһуу саҕаламмыта.  Степан Аржаков Орто Бүлүү волоһыгар  хамыһаа­рынан дьоку­тааттар сэбиэт­тэрин чилиэнэ Павел Харлам­пиевы  анаан үлэлэппитэ. Павел Харлампиев Степан Гоголевтыын Тоҕус уонна Өргүөт нэһилиэгэр (билиҥҥи Арыылаах нэһи­лиэгэ) Сэбиэскэй былаас диэки санаалаах дьонтон оробуочай сойуус­тары тэрийбиттэрэ. Бу сойуустар нэһилиэктэригэр сельскэй управалары ыһаттаабыттара. Земствоны билиммэтин биллэрбитэ уонна сэбиэс­кэй былааһы билинэн, былааһы бэйэлэрин илиилэригэр ылбыттара.

Улахан мунньах

Өргүөт нэһилиэгэр оробуочай сойууһун уопсай мунньаҕа буолбута. Кинилэр Центросибирь былааһын өйүүллэрин биллэрэн, ­уураах ылыммыттара уонна Павел Петрович Харлампиевы сойуус бырабылыанньатын сэкиритээринэн талбыттара. Тыҥаан турар боппуруоһунан сир боппуруоһа этэ. Харлампиев сири Бүлүүтээҕи дьокутааттар сэбиэт­тэрин быһаарыытынан,  Бүттүүн Арассыыйатааҕы бааһынайдар сийиэстэрин уурааҕар олоҕуран, улууһугар ааҕынан бэриллибит уонна уһун кэмҥэ арыандаҕа баайдар ылан олорор сирдэрин тутат­таан ылбыта уонна киһи ах­саанынан үллэриини саҕалаабыта.

Уларыйыы

От ыйыгар «Александр» аалынан Дьокуускайтан Селез­нев хамандыырдаах кыһыл этэ­рээт, Дьокуускайдааҕы Сэбиэт боломуочунайа И.Н.Барахов, начаалынньыгынан А.Ф.Попов Сэбиэт былааһын олохтуур сыаллаах хамыыһыйа састаа­быгар киирэн кэлсибиттэрэ. Исидор Барахов Бүлүү уеһын баайдарыгар контрибуция биллэрбитэ.  Орто Бүлүү 14 баа­­йыттан Харлампиевтаах 5700 солк. хомуйбуттара. Бүлүү куоратыгар норуот лааппыта аһыллыбыта.

Исидор  Бараховтаах Үөһээ Бүлүү – Сунтаар хайыс­хатынан салгыы айаннаа­быттара. Ол кэннэ аҕы­йах хо­­ноот, Иркутскайга уонна Сибиир атын да куораттарыгар сэбиэс­кэй былаас сууллубутун туһунан биллэрии кэлбитэ. Саха уобалаһыгар сэ­­биэт былааһа 1918 с. атыр­дьах ыйыгар суулларыллыбыта. Бүлүү сэбиэтин чилиэннэрэ Аржаковтуун хас да буолан, Орто Бүлүүгэ Хампанан, Өлүөхүмэнэн, Бодойбонон Сэбиэскэй былааһы тутан олорор Арассыыйаҕа тиийэрдии былааннаспыттара да, аараттан кинилэргэ С.Гоголев уонна П. Харлампиев холбоспуттара. Ити баран иһэн Өлүөнэ өрүс чугаһыгар Өлүөхүмэ анныгар тоһуурга түбэһэн тутуллубуттара.

Туруулаһыы

Павел Харлампиев Дьокуус­кайга 9 ыйы быһа, Колчак үлтүрүтүллүөр диэри, хаайыыга сыппыта. Хаайыыга сытан көҥүлгэ сылдьар большевиктар подпольнай бөлөхтөрүн кытары сибээһи олохтообуттара.

1919 с. кулун тутар 10 күнүгэр Бүлүү уокуругун мировой судьуйата Павел Харлампиевы 1918 сыллаахха большевиктааһыҥҥа буруйданыытыгар олоҕуран доппуруостаа­быта. Харлампиев урукку көрдөрүүтүттэн аккаастаммыта. Судьуйа быһаарыытынан Павел Харлампиев, Степан Гоголев уонна д.а. ити ый 24 күнүгэр Бүлүүгэ утаарыллыбыттара. Онтон, ыам ыйын 19 күнүгэр Павел Харлампиев Бүлүү уокуругун мировой судьуйатын быһаарыытынан 1000 солк. солуок төлөөн хаа­йыыттан босхоломмута. Балаҕан ыйын 3 күнүгэр Бүлүү уокуругун мировой судьуйатыттан тииҥнии барарыгар көҥүл көрдөөбүтэ уонна бултуу барбыта буолан  Дьокуускайга күрээбитэ. Ол тиийэн доҕотторун булан подпольнай үлэҕэ кыттыбытынан барбыта. Кини М.Ксенофонтовтыын (Мегежекскэй), Ст.Гоголевтыын, С.Митрофановтыын, уо.д.а. буоланнар Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ, Үөһээ Дьааҥыга баар биир санаалаахтарын кытары сибээһи олохтоон подпольнай үлэҕэ кытыннарбыттара. Уралынан, Сибииринэн Колчак аармыйата үлтүрүтүллүбүтүн, Сибииргэ партизанскай хамсааһын тэнийбитин, Өлүөнэ өрүс үөһээ салаатынан Зверев хамандыырдаах кыһыл этэрээтэ Уус-Куту ылбытын, речник­тэр, Дьокуускайдааҕы элетростанция  оробуочайдарын уонна Иркутскай – Дьокуускай айан дьаамнарын үлэһиттэрин бастаанньаларын туһунан сурахтар кэлбиттэрэ.

Ити курдук 1919 сыллаахха сэтинньи бүтүүтэ Кыһыл аармыйа чаастара Өлүөнэ үөһээ салаатынан киирэн, Саха сиринээҕи колчаковецтар Иркутскайдыыр суолларын быспыттара. Куораттааҕы подпольщиктар хаайыыга сытар большевиктардыын ахсынньы 18 күнүгэр сэбилэ­ниилээх бастаанньаны бэлэмнээбиттэрэ эрээри, большевиктар диэки санаалаах олохтоох гарнизон саллааттара Романченко хамандыырдаах куорат хаа­йыытыттан большевиктары босхолооһунунан бастаанньа саҕаламмыта. Куоракка быстах кэмнээҕи сэбиэскэй бы­­лаас уоргана Кыһыл Аармыйа ба­­йыаннай-революционнай ыстааба тэриллибитэ. Дьокуускайы ылыы, уобалас киинэ буоларынан, сэбиэт былааһа Саха уобалаһыгар бүттүүн кыайыытынан ааҕыллыбыта.  Ол курдук ити сураҕы истээт Бүлүү, Өлүөхүмэ уезтарын кииннэригэр уонна нэһилиэктэринэн Сэбиэт былааһын олохтооччулар күүстэринэн былаас революционнай уорганнара тэриллибиттэрэ.

Тэлэгирээмэ

Нөҥүө күнүгэр Хампаттан Петр Харлампиев Бүлүүгэ киирбитэ уонна былааһы земствоҕа биэрэри бырачыас­таан, 1918 сыллааҕы сэбиэскэй аппарааты чөлүгэр түһэрэргэ этэн, Дьокуускайдааҕы байыаннай-революционнай ыстаап начаалынньыга Х.А.Гладуновка тэлэгирээмэ ыыппыта. Земство тойотторо телеграфтан арахпакка эппиэт кэлэрин кэтэспиттэрэ. Ол киэһэ эсер Геллертэн уезд управляю­щайын аатыгар уопсастыбатаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин тэрийэргэ дьаһал кэлбитэ. Земстволар өрө көрө түспүттэрэ. Онтон сарсыныгар, ахсынньы 18 күнүгэр, Гладуновтан Харлампиевка Сэбиэскэй былааһы тэрийэргэ сорудахтыыр тэлэгирээмэ кэлбитэ. Онно тута Харлампиев Староватов бэрэссэдээтэллээх маҥнайгы тэрээһин мунньаҕы оҥорбута. Мунньахха 1918 сыллааҕы дьокутааттар сэбиэттэрин чилиэннэрэ уонна олохтоох тэрилтэлэр бэрэстэбии­тэллэрэ кыттыыны ылбыттар. Ити мунньахха Бүлүү улууһун кылаабынай бэлитии­чэскэй уонна сокуон таһаа­рар уорганын быһыытынан бириэмэн­нэй Революционнай кэмитиэт 5 киһиттэн састаап­таах тэриллибит. Олор истэригэр Харлампиев, Донской II киирбиттэр. Ревком волостарга хамыһаардары  анаталаабыт: Орто Бүлүүгэ уонна Мастаахха  С.Ф.Гоголевы, Үөһээ Бүлүүгэ уонна Үөдүгэйгэ  Р.И.Кардашевскайы, Мархаҕа, Ньурбаҕа уонна Куочайга  С.К.Михайловы, Сунтаарга уонна Хочоҕо И.Михайловы. Петр Харлампиев волость хамыһаардарыгар  анал­лаах 14 пууннаах  инструкция­ны оҥорсубут» – диэн этиллибит.

(Салгыыта тахсыаҕа).

Павел Петрович Харлампиев 1896 с. тохсунньу 15 күнүгэр Орто Бүлүү улууһугар, Өр­гүөт нэһилиэгэр сэниэ ыалга төрөөбүтэ. 1911 с. Орто Бүлүүтээҕи түөрт сыл үөрэнэн бүтэриллэр икки кылаастаах оскуо­ланы бүтэрбитэ уонна Хампаҕа, Бүлүүгэ полиция уокуруктаа­ҕы управлениетыгар суруксутунан үлэлээбитэ.

С.Д. Копыленко, И.Н. Барахов аатынан судаарыстыбаннай түмэлэ