Бырабыыталыстыба ааспыт сыллааҕы үлэтин отчуоттуо

Бу кэлэр нэдиэлэттэн СӨ Бырабыыталыстыбата улуустарынан сылдьан, нэһилиэнньэни кытта көрсөн ааспыт сыллааҕы үлэтин отчуоттуо. Бырабыыталыстыба отчуота 1999 сылтан ыытыллар, ол аата, быйыс номнуо 24-с сылын норуот иннигэр тахсан аһаҕастык кэпсэтэр. 

Бырабыыталыстыба чилиэннэрэ ыйы быһа сылдьан, кулун тутар саҥатыгар диэри нэһилиэктэри кэрийэн үлэлэрин отчуоттуох­тара, миэстэтигэр дьон санаатын истиэхтэрэ. Үлэ түмүгүнэн тэлэбиидэнньэҕэ отчуот барыа. Бу үтүө бачыымы Саха сиригэр кылгас кэмҥэ үлэлээн ааспыт, билиҥҥитэ Камчатка губернатора Владимир Солодов иилэ хабан ылан, кыраай олохтоохторун иннигэр бырабыыталыстыбата отчуоттуурун көҕүлээтэ.

Нэһилиэнньэ иннигэр маннык отчуоттааһын, сирэй кэпсэтии көдьүүстээҕин олох көрдөрдө. Нэһилиэнньэ санаатын, кыһалҕатын быһаччы тириэрдэр, үөһээ салалтаны сирэй көрсөр түгэнэ, арааһа, бу эрэ буолуо. Ааспыт сылларга дьаҥынан сибээстээн нэһилиэнньэни кытары көрсүһүү буолбатаҕа.

Ааспыт 2022 сыл аан дойду үрдүнэн уустук сыл буолла. Өрөспүүбүлүкэбит салалтата экэниэмикэбитин тулалыыр усу­луобуйаҕа сөп түбэһэр гына, дьарыктаах буолууну туруктаах оҥорууга уонна нэһилиэнньэ до­­хуотун үрдээһинин өйөөһүҥҥэ күүстээх үлэни ыытта. Ол курдук, Ил Дархан Айсен Николаев салалтатынан экэнэмиичэскэй сайдыыга суһал ыстаап тэриллэн, 100-чэ өйөбүл дьаһала киирэр бигэтик сайдыы былаана оҥоһулунна.

Байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар

Байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин өйүүргэ улахан болҕомто ууруллар. Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын ыйаа­ҕар олоҕуран байыаннай сулуус­палаахтары уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин өйүүргэ аналлаах 11 дьаһал ылыллыбыта.

Биир кэлим координациялыыр киин Саха сирин Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр баазаланан үлэлиир. Ол иһинэн Тирэх пууннар Москваҕа, Санкт-Петербурга, Доннааҕы Ростовка, Хабаровскайга, ону таһынан, Крымҥа уонна ДНӨ бааллар.  Координациялыыр киин баһыылкалары хомуйан ыытар, дьон ыйытыытыгар эппиэттиир, юридическай уонна психологическай көмөнү оҥорор.

Экэниэмикэ сайдыыта

Уларыйыы уустук кэмигэр сөптөөх дьаһаллар бириэмэтигэр ылылланнар, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй балаһыанньата туруктаах. Ааһа баран, 2021 сылы кытары тэҥнээтэххэ, экэнэмиичэскэй үүнүү 8% буолла, үлэтэ суох уопсай ах­саана 6,5% кыччаата, аччыгый уонна орто урбаанынан дьарык­танааччы 122 тыһыынча киһиэ­хэ диэри элбээтэ, нэһилиэнньэ дьиҥнээх дохуота 101% үрдээтэ.

Саха сирэ сыл аайы туһа­лаах баайын чоҕу, ньиэби, гааһы уонна көмүһү хостооһунун улаа­тыннарар. Ааспыт сылга чоҕу 32,2 мөл. туоннаны (2021 с. кытары тэҥнээтэххэ 121,5%), ньиэби 18,7 мөл. туоннаны (108,3%), гааһы 17,3 млрд куб.м. (124,5%), көмүһү 46 туоннаны (103%) хос­­тоон бастыҥ көрдөрүүнү ситистэ. Экэниэмикэни хамсатар бу салаа­лар туруктаах буолуулара, барыс­ка тахсыылара биһиги бүддьүөппүтүгэр эбии дохуоту биэрэр диэн өйдүөхтээхпит.

Демография

2018 сылтан Саха сирин нэһилиэнньэтин ахсаана 31,8 тыһыынча киһинэн элбээбитэ бэлиэтэнэр. Инньэ гынан, 2023 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, 996,1 тыһыынча буолбуппут. Өрөспүүбүлүкэ оҕолоох дьиэ кэргэни өйөөһүҥҥэ үбүлээһини 4,5 төгүл улаатыннарда. 2018 с. 3,45 млрд солк. көрүллэр эбит буоллаҕына, 2022 с. өйөбүл саҥа дьаһаллара ылылланнар 15,5 млрд солк. диэри улаатта. Өрөспүүбүлүкэтээҕи «Дьиэ кэргэн» ийэ хапытаалын сэртипикээтин 2990 ыал ылбыт. Бу Ийэ хапытаала 2022 сылга 144 467 солкуобайга тэҥнэспитэ. 126 элбэх оҕолоох ыалга (5 уонна онтон элбэх оҕолоохторго) олорор дьиэлэрин усулуобуйатын тупсарыыга барыта 516,1 мөл. солк. бэриллибит. Ийэ сылыгар 42 ийэ оҕону иитиигэ уонна дьиэ кэргэни бөҕөргөтүүгэ үтүөлэрин иһин судаарыстыбаннай наҕараадаҕа тиксибиттэрэ.

Бэлиэ сыл

Ааспыт сылга Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын киэҥ далааһыннаахтык бэлиэтээбиппит. Аны Ил Дархан биллэрбит Ийэ сылынан элбэх тэрээһин ыытылынна, тустаах көмө-өйөбүл дьаһаллара ылылыннылар.  Ийэ уонна Саха АССР 100 сылларыгар сөп түбэһиннэрэн, ааспыт сылга Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээн, 100 тыһыынча солкуобай суумалаах «100 сыл оҕолоро» тус сыаллаах хапы­таал сэртипикээтэ олохтоммута. 2022 сылга ити хапытаалы 9 545 ыал ылбыта. «АЛРОСА» хампаанньа 100 бөдөҥ алмааһыгар биллэр-көстөр, киэн туттар дьоммут ааттарын иҥэрдэ.

Доруобуйа харыстабыла. Ааспыт сылларга доруобуйа харыстабыла улахан тургутууну ааста. Дьаҥ тарҕанан, бу са­­лааҕа киэҥ хабааннаах уларыйыылар таҕыстылар. Куһаҕан даҕаны үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, 2018-2022 сс. хаһааҥҥытааҕар даҕаны элбэх, доруобуйа харыстабылын эбийиэктэрэ тутуллан үлэҕэ киирдилэр. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэтээҕи Перинатальнай киин, Сүрэх-тымыр киинэ, Онкология диспансера (1 уочарата) уонна 2 оройуон­нааҕы киин балыыһа, 62 быраас амбулаторията уонна биэл­сэр-акушер пууна үлэҕэ киирэн үлэлии тураллар. 2018 с. тутуллубут Перинатальнай киин Арассыыйа уон бастыҥнарын иһигэр киирбит. Саҥа кыахтар саҥа төрөөбүт оҕо өлүүтүн 24,3% кыччатарга олук буоллулар.

Үөрэхтээһин. «Үөрэхтээһин» национальнай бырагыраама ситиһиилээхтик үлэлиир. 2022 сылга 12 оскуола, 6 оҕо уһу­йаана, итини таһынан, оскуоланы кытары бииргэ 120 уһуйаан миэстэлээх 3 эбийиэк тутулунна. Былырыын эрэ аан бастаан федеральнай үбүлээһини ситиһэн, 38 оскуолаҕа хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыбыт.

Аны «Земскэй учуутал», «Арктика учуутала», «Арктика, хоту сир уонна тыа сирин ос­­куолаларын педагогтарын олорор дьиэнэн хааччыйыы» бырайыактар ситиһиилээхтик үлэлииллэр.

Орто анал үөрэх тэрилтэлэригэр «Эдэр профессионаллар» федеральнай бырайыагынан 55 аныгылыы оҥоһуулаах мастарыскыайдар тэрилиннилэр. «Профессионалитет» диэн федеральнай куонкуруска икки төгүл бастаан тураллар.

Дарыктаах буолуу

Ааспыт сылга үлэтэ суох буолуу 6,5 % кыччаата. 5 349 киһи эбии уонна анал үөрэҕи ылла. Биир кэмнээх көмөнөн туһанан 331 үлэтэ суох киһи тутууга, атыыга, бухгалтерскай, парикмахерскай өҥөҕө, о.д.а. хайысхаҕа бэйэлэрин дьыалаларын астылар. «Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска» бырайыагынан 2018 с. саҕалаан 45 хампаанньаҕа 47,7 тыһ. киһи, ол иһигэр 2022 сы. 12,1 тыһ. киһи үлэнэн хааччыллыбыт. Аны ааспыт сылтан саҥа үлэлээн эрэр «Навахту14.рф» бырайыагынан 15 бырамыысыланнай хампаанньаҕа 633 бэйэбит дьоммут үлэлээн эрэллэр.

Тыа хаһаайыстыбата

2022 с. оҥорон таһаарыы баалабай бородууксуйатын кэриҥэ 28,8 млрд солк. тэҥнэспитэ, инньэ гынан, 2021 с. 1,2% куоһарбыта. Нэһилиэнньэ этинэн 27%, сымыытынан 62%, үүтүнэн 55%, хортуоп­пуйунан 62%, оҕуруот аһынан 36%  хааччынарын ситиспитэ.

Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга судаарыстыбаннай бүддьүөт үбүлээһинэ өссө 2,6 млрд солк. улаатан, уопсай кээмэйэ 14,2 млрд солк. тэҥнэстэ. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга үүт субсидията 35-тэн 50 солк. диэри үрдээбитэ, быйыл өссө 10 солкуоба­йынан эбиллэрэ күүтүллэр.

Ол курдук, кэтэх хаһаайыстыбалар ийэ төбөҕө 35 тыһ. солк. ылбыттара. Ити көмөтүнэн тыа сирин 9722 олохтооҕо 1,3 млрд солк. туһанна. Бэйэ бородууксу­йатынан хааччыллыы намыһах. 2024 сылга орто таһымы 54,6 % диэри тиэрдэр сорук турбута.