Быстах дьылҕа (кэпсээн)

Надежда Ивановна бүгүн түүн  араастык эргийэ-урбайа сатаата да,  эмиэ уута кэлэн биэрбэккэ, утуйбакка эрэйдэннэ. Утуйан түлүмүрдээн бараары гынна да, баар суох соҕотох оҕото Мишата субу түннүгүн анныгар кэлэн иэйэр-куойар, көмө көрдүүр, эмиэ да тумарык быыһыттан ыҥырар курдук.

Бу быстах байыаннай дьайыы да диэн ааттаннар, элбэх өлүүлээх-сүтүүлээх сэриигэ соҕотох уола Мишата барыаҕыттан айманан уута көтө сылдьар. Бастаан утаа уола эр киһилии тимир-тамыр, айманарын бобор суруктарыттан эрдийэн, дьоҥҥо айманарын биллэрбэккэ, киһи сиэринэн үлэлээн, аһаан, утуйан сылдьыбыта. Онтон бу күһүҥҥүттэн суруга, илдьитэ эмискэ кэлбэт буолан хаалбыта. Байаҥкамаакка баран ыйыталастаҕына,  сибээһэ суох сиргэ киирбиттэр быһыылаах, сотору биллиэ диэн ыыталлара. Онтон күн-дьыл ааһан истэҕин аайы сураҕа суох сүппүттэр испииһэктэригэр киллэрбиттэрэ. Сорох уолаттар өйө суох госпитальга сытан баран көстөннөр, сорохтор билиэнтэн атастаһыыга кэлэннэр ийэ сүрэҕэр эмиэ эрэл кыымын саҕаллара. Онтон оҕото сураҕа суох сүтүөҕүттэн, түүлүгэр дуу, илэ дуу оҕотун үөрэ ытаан-ыллаан ааспыт түүнүн кэнниттэн утуйар уута олох көттө, аһыыр аһа ас буолбат буолла. Ийэ сүрэҕинэн оҕото куһаҕан буолбутун сэрэйээхтиир эрэ.

Миша бу анал байыаннай дьайыыга  барыаҕыттан инникитигэр, доҕотторугар, Ийэ дойдутугар эрэллээх буолан,  Эрэл диэн анал ааты (позывнойу) ылыммыта. Бүгүн Эрэллээххэ иннилэригэр көстөр дэриэбинэни өстөөхтөн босхолуугут диэн сыал-сорук турбута. Уолаттар тутуу ыскылаатын аттыгар кэлбиттэригэр өстөөх уота өссө күүһүрэргэ дылы буолбута. Дроннар, манна ааттыылларынан,  «чыычаахтар», аата ахса суох көтөллөрө, өлөрөр-өһөрөр  сүлүһүннээх силлэринэн  тибиирэллэрэ. Биирдэ хойуу буруо арыый сэллээбитигэр аргыый доҕотторун ыҥыран көрбүтэ, хоруй ылбатаҕа. Арай өстөөхтөр: «Ханна бааргын көрдүбүт. Тыыннаах хаалыаххын баҕарар буоллаххына бэрин!” —  диэн хаһыылара сатараабыта. Эрэл ити хаһыыттан быһа кымньыылаппыттыы ходьох гына түспүтэ, тутуу матырыйааллара өрөһөлөнөн сытар чохчолоругар сөрүөстүбүтэ. Күүстээх дэлби тэбииттэн дөйөн ылбыт быһыылааҕа, хараҕа ирим-дьирим буолара, кулгааҕа чуҥкунуура, тула тыас-уус кыччыы кыччыы улаатара. Эрэл контузия ылбытын билбитэ, аны эрэнэрэ эрэ кыраҕы хараҕа, түргэн туттуута эрэ хаалбыта. Өстөөххө билиэн түбэһэр хайдаҕын истэн билэрэ,  онон хайа да түгэҥҥэ тыыннаахтыы билиэн түбэспэт кытаанах санааны ылыммыта. Саатар биир-икки өстөөҕү анныбар баттаатарбын эрэ диэн санаа хаалбыта.

Соҕуруу дойду халлаана түргэнник ыас хараҥа буолбута. Күнүс киһи тиритэр сылааһа буоллаҕына түүнэ олус чымаана, инчэҕэй таҥас олох хам ылара. Хараҥанан  саптынан сытар сирин санаатыгар бөҕөргөтүммүтэ, хата хотоол сиргэ уу хоммутуттан уулаан көхсө арыый кэҥээбитэ. Урут дьиэтигэр эрдэҕинэ биир аһылыгы көтүттэҕинэ аччыктаан ыксыырын, ийэтэ тула көтө сылдьан араас аһы сыҥалыырын урут хаһан эрэ буолбут кэрэ түүл курдук санаан аһарбыта. Манна өлөр-тиллэр икки ардыгар киһи аһылыкка наадыйбат турукка киирэрин, сороҕор умнан да кэбиһэр эбит диэн санаан эрэ ылбыта. Тулатын сэргэхтик кэтэнэн уһун түүнү аһарбыта. Күнүс эмиэ «чыычаахтар» көтөллөрө элбээбитэ. Булчут дьороҕой туттуутунан биири-иккини суулларбыта да,  тахсан көрөр да кыаҕа суох сыппыта. Дьонугар,  ол көстөр тыа саҕатыгар сыыллыаҕын,  тула киэҥ нэлэмэн аһаҕас сир этэ. Атаҕар оскуолак хатаммытын бастаан кыра дии санаабыта улам-улам дьаралыйан ыалдьан эмэн ылан испитэ, саппыкытын да устар кыаҕа суох буолбута. Бу түүн  арыый кыахтаах эрдэхпинэ, дьоммор бара сатыам диэн кытаанах санааны ылыммыта. Арай, ол сытан көрбүтэ кини доҕотторо кимэн киириэхтээх сирдэрин өстөөх уоран миинэлии сылдьара. Эрэл бэйэтигэр суоһуур кутталы умнан, доҕотторун эрэ быыһыыр сыаллаах күүстээх уоту аспыта, элбэх киһи ол хонууга хаалбыта. Ону сэргэ бэйэтин саһан сытар сирэ арыллыбыта.  Сир-халлаан титирэстиир дэлби тэбиитин кытта саха хорсун буойунун этин-сиинин сэймэктэрэ тула ыһыллан эрэ хаалбыттара.

х х х

Мыкола уонна София Украина сиэмэни бырахтыҥ да үүнэр  өҥ буоругар  оҕуруот аһын арааһын олордон, сүөһү  ииттэн уйгулаахтык олорбуттара.  Маҥан оппуохалаах дьиэлэрин хаҥас өттүгэр, хатыйа олбуор иһигэр сибиинньэлэр хордурҕууллара, араас кууруссалар, көтөрдөр хонолдьуһа хаамсаллара, киэһэ ыанньыйбыт ынахтарын моонньуларыгар бааллыбыт хобо чуорааннара лыҥкынаһан кэлэллэрэ, аллара хонууга өртөммүт козалара бээҕиниирэ, араас оҕуруот аһын ааҕа да барбаттара, тиэргэн киэргэлэ буолбут подсолнухтар  алтан кэрэчээн төбөлөрүн күн диэкки эргитэ сылдьан тыалга бигэнэн биэтэҥнииллэрэ. Нэһиилэ хаамарга ыллык суолу эрэ хаалларааччылар. Ордор үүттэрин-эттэрин мэнэйдэһэн, атыылаан аһара кыахтаахтык, кыһалҕаны билбэккэ олорбуттара. Ол эйэ дэмнээх олохторун сэрии кутаа уота аймаабыта. Мыкола ааппын ааттатар уол оҕоломмотум, кыргыттар эрэ диэн муҥун ытыыра. Бу дьалхааннаах кэмҥэ хата саа тутар уола суоҕуттан дьэ, билигин кэлэн таҥараҕа махтаммыта. Үйэлэрин тухары ыаллаһан кэлбит дьонун утары уола саатын туһаайа тутуохтааҕын санаатаҕына уута көтөрө. Ол да буоллар,  төрөөбүт сирдээх киһи төрөөбүт дойдутун көмүскүөхтээх диэн бигэ санаалааҕа. Ол эрэн бу сэрии икки саары икки ардынан иэрэҥ – саараҥын кырдьаҕас киһи сатаан өйдөөбөтө, арай сэрии бүтэ эрэ оҕустар диэн кистэлэҥ санаалааҕа. Сэрии кутаата кинилэр сэлиэнньэлэрин үрдүнэн баран,  кырдьаҕастар биир күнүнэн улахан хаһаайыстыбаларыттан ытыс соттубуттара, бэйэлэрэ тыыннаах хаалбыттарыгар махтал этэ. Кинилэр сэлиэнньэлэрэ ким да илиитигэр киирбитэ биллибэккэ сэрии уота намыраабыт курдук буолбутугар Мыкола  тутуу ыскылаатын аттынан ааһан иһэн син киһи туһаныах курдук таас билииккэлэрэ ыһылла сыталларын көрбүтэ. Урукку үгэһинэн, баҕар наада буолуо диэн тиэргэнигэр таспыта. Санаата буолбакка күөдэл-таһаа буолбут саадын ыраастыыра, сууллубут отонноох мастарын эрбэтэн уматара, саһаанныыра. Ыраастаабыт сиригэр булбут таас билиитэлэрин тэлгэтэн син сэнэх көрүҥнээбитэ. Хайдах эрэ ордон хаалбыт яблоня маһын анныгар тэлгэппит билиитэтин үрдүгэр, кыра ыскаамыйаҕа киэһэ сынньана олорбута. Ордон хаалбыт баар суох куоскатын , ааһан истэҕинэ тутан ылан, көтөҕөөрү гыммытыгар куоската богдойуоҕунан богдойон, тыбыыран, оҕонньор илиитин хайа тэбинэн туора ыстаммыта, дьиэтин диэкки субурус гыммыта. Урут бу яблоня сиргэ тиийэ намылыйан түспүт баараҕай лабаатыгар сыламнаан сытан тахсар бэйэтэ яблоняны ырааҕынан тумнар буолбутун дьиэлээхтэр бэлиэтии көрөр буолбуттара.

х х х

Надежда Ивановна бүгүн эмиэ байаҥкамаакка сылдьан баран кураанаҕы кууһан, дьиэтигэр арбы-сарбы кэлэн, таҥастыы оронугар охтубута. Ол сытан түүлүгэр дуу, илэ дуу Мишата киирэн кэлэн:» Ийээ, миигин харай дуу, сир-халлаан икки ардыгар хаалан эрэйи көрдүм. Этим-сииним сир үрдүгэр хаалбыт кыра сэмнэҕэ тымныы билиитэҕэ сыстан хаалбытын үрдүнэн сылдьаллар. Ол кырамтабын уонна саамай сүрүнэ уоскуйбатах, муммут дууһабын төрөөбүт буорбар, ийэ сирбэр туттарыый даа. Биһиги олус элбэхпит, үөр буолан мээнэ хаалан, хааман хаалбыт дууһалар. Оо, ийээ, быыһаа, абыраа даа!” —  диэн икки илиитин кини диэки уунан турарын, уйуһуйбут көрүүтүн көрөн сүрэҕин харбаммытынан аан дьиэҕэ ойон тахсыбыта кимэ кэлиэй, чуҥкунуур чуумпу этэ. Арай, тоҕо эрэ аан үрдүгэр ыйаммыт харысхала биллэ-биллибэт биэтэҥниирэ.

Бу күнтэн ыла уола сүппүт сиригэр тиийэ сылдьар кытаанах санааны ылыммыта. Айылҕалаах дьоннор сүбэлэринэн буор хаппахтаах боччук ылбыта, сүбэлээбит дьахтара субу түргэнник бара оҕус, суолуҥ отой арыллыбыт диэбитэ. Бэйэтин барыс диэн көрдөспүтүн, онно эйигин күүтэллэр диэн күөйэ саҥарбыта. Ийэ барахсан түргэнник хомунан ыраах аттаммыта. Туох да эрэйэ суох уола бүтэһигин биллэ сылдьыбыт сиригэр тиийбитэ. Бу сир хайыы сах өстөөхтөн босхолонон сэрии чаастара ыраах инники барбыт этилэр, онон уолун табаарыстарын да сураһан булар кыаҕа суоҕа. Тугу гыныан, ханна барыан билбэккэ суол кытыытыгар дьоннор кыра сэм сээкэйи атыылыылларын көрөн олорбута. Хантан да кэлбитэ биллибэккэ, уоттаах сулус курдугунан чолбоодуччу көрбүт сыгаан дьахтара баар буолбута. Уонна туох да кэпсэтиитэ суох: «Наконец-то приехала. Там за поворотом тебя ждут», — , диэбитэ. Иһиттим дуу, истибэтим дуу диэбиттии Надежда Ивановна ол ыйбыт сирдэригэр ыстаммыта. Тиийбитэ, бааһырбыттары эмтиир госпиталь баар эбит. Үлэһит илии тиийбэтиттэн эбитэ дуу, хайдаҕа эбитэ дуу, киирээт сүүстэ сылдьыбыт сирин курдук кимтэн да ыйыталаһа барбакка бааһырбыттарга көмөлөһөн барбыта.  Арай, ол сылдьан хайа эрэ диэкиттэн хомус тыаһа иһиллэрин истэ биэрбитэ. Аан таһыгар кэлэн тохтоот сахалыы саҥаны истэн,  түөскэ астарбыттыы тохтуу түспүтэ. Сүрэҕинэн, дууһатынан сип сибилигин ааны аһан бу чараас эйгэни үрэйэрэ сатамматын өйдөөн аан таһыгар кэтэһэн турбута.  Чочумча буолаат наһаа сылайбыт, илистибит көрүҥнээх, дэйбиир тутуурдаах дьахтар тахсан кэлбитэ.  Надежданы көрөөт миигин батыс диэбиттии кэҕис гыммыта. Икки дьахтар батысыһан биир кыараҕас хоско киирбиттэрэ.  Аһаҕас түннүк диэки хайыһан:» Уолуҥ ити эйигин күүппүтэ хаһыс да күнэ, болдьообут бото болдьохторо туолан эрэр, хата баттаһа кэллиҥ» – диэт,  таастан чочуллубут курдук хамсаабакка лабааҕа хатанан олорор чыычааҕы ыйбыта. Тоҕо эрэ Надежда Ивановна  субу эрэ көрбүт номоҕон дьүһүннээх дьахтарыгар бүүс бүтүннүү эрэммитэ, бас бэриммитэ. Дьахтара: «Бүгүн утуйан сынньаныахха, сарсыарда күн тахсыыта сирдиэҕэ, тиийиэхпит, булуохпут», —  диэбитэ. Надя ханна, тоҕо барарын да ыйыппатаҕа, тоҕо эрэ барыта олус дьэҥкэ, ону тэҥэ олус мунаах этэ. Түүн уһуктан кэлэ-кэлэ утуйбута, уһуктаат, түннүктэртэн түһэр лаампалар уоттарыгар кыһайан көрдөҕүнэ, көрдөҕүн ахсын чыычааҕа оонньуур курдук сол да олорор буолара, онтон дьахтарын ороно кураанах этэ, ону тоҕо эрэ барытын буолуохтаах буоларын курдук ылынара. Сарсыарда күн кылайа тахсыыта оҕото Миша: «Ийээ» — диир саҥатыттан олоро түспүтэ, утары ороҥҥо дьахтара таҥнан, күүтэн олороро.  Чыычааҕа дьэ хамсаан , тэһийбэтэх-тулуйбатах курдук туттан олороро. Түргэнник хомунан тахсан барбыттара. Дьахтар бэйэтэ эрэ билэр сиринэн сулбу- халбы хааман иһэрэ, иннилэригэр көстө-сүтэ чыычаахтара көтөрө. Тула чуҥкунуур чуумпуттан, чыычаах ыллаабатыттан Надежда Ивановна этэ аһыллан тымныйан ылара, ол эрэн тоҕо  эрэ уолун көрсө баран иһэр курдук эрэллээхтик сананара.  Дэриэбинэ кытыытын диэки,  уруккута олус сэниэтик олорбут ыал тиэргэнигэр тиийэн кэлбиттэрэ, сэрии ыар тыына бу да тиэргэни харыстаабатах этэ. Кырдьа барбыт дьахтардаах эр киһи ол бааһы-үүтү чөлүгэр түһэрэ сатаан, урукку үгэстэринэн эрдэ тураннар оҕуруоттарын сиригэр тугу эрэ хаһа, сүргэйэ үлэлии сылдьаллара. Кэлииккэ ааныгар кэлэн тохтообут, отой билбэт дьоннорун сонурҕаабыттыы одууласпыттара, кэлэн ааннарын сэмнэҕин арыйан биэрбиттэрэ. Дьахталлар аҕыйах отонноох мас ордубут саадыгар быһа ааспыттара. Чыычаахтара  яблоня мас аллара намылыйан түспүт лабаатыгар биэтэҥнии олороро, хара оҕуруо харахтара хамсаабакка кинилэри көрөрө.  Аргыс дьахтар Мыколаҕа хайыһан тэлгэнэн сытар билиитэлэртэн биири эргит диэбитэ. Эр киһи тугу этэллэрин өйдөөбөтөр да,  тиэтэйэ-саарайа ситэ тэпсиллэн чиҥии илик билииккэни тиэрэ бырахпыта. Буор-сыыс, от-мас сиэмэтэ туохха эрэ  сыстан хаппыта бөлтөйө сылдьара.  Ол чөмөх дьахтар уоһун иһигэр тугу эрэ ботугуруурун кытта хоҥнон кэлбитэ. Надежда Ивановна иннигэр уола Миша субу мичээрдии турара, ийэ барахсан кууһан ылыахтыы илиитин даллатан иһэн өйүн сүтэрэн, сүһүөҕэ хамсаан сиргэ нукус гынан охтон түспүтэ. Өйдөнөн кэлбитэ сөп сөрүүн дьиэҕэ ороҥҥо сытара, аттыгар украинка дьахтар төбөтүн ыраас инчэҕэй сотторунан соторо, быһа симпит харахтарыттан ыраас харах уута тохтоло суох сүүрэрэ, ытаан икки санна бокуойа суох ибигириирэ. Дьахтар Мыколалыын таһырдьа тугу эрэ гыналлара, ботур-ботур кэпсэтэр саҥаларын ис хоһооно чуолкай иһиллибэт этэ. Надежда Ивановна таһырдьа тахсыбытыгар  туой буорунан саба чөмчөөрүччү сыбаммыт буор көһүйэтин туттаран кэбиспиттэрэ. Ийэ барахсан, таайыгас сүрэҕэ оҕотун этин-сиинин тобоҕо, сүрүнэ уоскуйбатах дууһата манна баарын билэн түөһүгэр ыга туппута. сып сылааһынан ньүөлүйэн ылбыта. Хаһан да билсибэтэх сахаларын дьахтара сүрэҕин баҕатынан, оҕото ыҥыран, айылҕалаах киһи көмөтүнэн оҕотун дууһатын булаары бачча ыраах сиргэ кэлбитин, булбутун олус сөхпүттэрэ, түгэҕэ көстүбэт күөх чөҥөрө харахтарыгар хаһан да умнубаттык бу ытык Ийэ дьүһүнүн хатаабыттара.

Надежда Ивановна бу күндү, ону тэҥэ дьулаан булуутун күнүстэри-түүннэри сүрэҕиттэн араарбакка төрөөбүт дэриэбинэтигэр аҕалан ийэ буоругар туттарбыта. Ол түүн хаһан да утуйбатаҕын холкутук утуйбута. Түүлүгэр уола Миша сып-сырдык мичээрдээх көстөн ааспыта уонна хаһан да эргийбэттии үөһэ сып-сырдык дуолга көтө турбута.

Зинаида ФЕДОТОВА-Дьол Кыыма