Быыбар: олохтоох «элитэлэр» уонна халыҥ аймах хапсыһыылара

Саха сиригэр кыра да, улахан да быыбардар кэнники сылларга киирсиилээх-хапсыһыылаах, айдааннаах ааһар буоллулар. Быйыл даҕаны муниципальнай тэриллии баһылыктарын быыбарыгар ол көстөн ааста.

Оттон эһиил улахан быыбардар күүтэллэр… Быйылгы быыбардары ырытан, кэлэр сыл хайдах буолуон анааран көрүөххэ.
Быйыл өрөспүүбүлүкэ 13 улууһугар муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарын таллылар. Онно уон улууска «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа туруорбут хандьыдааттара уонна чилиэннэрэ кыайдылар, онон былаас баартыйатын өлүүтэ 6 %-ҥа диэри (56 %) үрдээтэ. Олохтоох салайыныы уорганнарыгар атын баартыйалар аҕыйыы турар кэмнэригэр бу дьоһун көрдөрүү. Олохтоох былаас баһылыгын, ханна да буоларын курдук, үлэлии сылдьар дьокутааттар уонна баһылыктар истэриттэн талаллар.
Итиниэхэ М.К. Аммосов аатынан ХИФУ историческай фаультетын деканын солбуйааччы, Саха сирин уопсастыбаннай балаататын чилиэнэ Айтал Яковлев быыбардар кэннилэриттэн эксперт быһыытынан санаатын этэн турар.

— Муниципальнай быыбардар – саамай интэриэһинэйдик уонна сөптөөхтүк ааһаллар, тоҕо диэтэххэ, кинилэр норуот өйүн-санаатын көрдөрөллөр. Кэтээн көрдөххө, Саха сирин оройуоннарыгар хаһыс даҕаны сылын уруккуттан үлэлии сылдьар киһини талаллар. Ити нэһилиэнньэ бэйэтин салайааччытыгар итэҕэйэрин көрдөрөр, – диэн бэлиэтиир Айтал Яковлев.

Быйылгы быыбарга Нерюнгри уонна Орто Халыма оройуоннарын баһылыктарын быыбарыгар «оппозициялар» кыайбыттара.
Политолог Ольга Парфенова бэлиэтээбитинэн, Саха сирин уопсастыбаннай балаататын эксперин быһыытынан кэтээн көрбүтүнэн, быйыл элбэх быыбардар буолбуттар даҕаны, атыттартан «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа син көхтөөҕүн көрдөрбүт. Онтон атын баартыйалар көхтөрө кыра. Атын эрэгийиэннэргэ быыбар ханнык баҕарар таһымыгар эмиэ маннык хартыына эбит. Эксперт быһаарбытынан маныаха нэһилиэнньэни кытары үлэ мөлтөҕө уонна каадыры сатаан аттаран үлэлэппэттэрэ көстөр. Кини этэринэн, биир эмэ тыллаах-өстөөх, сытыы-хотуу, киириилээх-тахсыылаах боростуой олохтоох киһи дьыаланы быһаарар кыахтаах.
«Маннык намыһах көрдөрүү эрэгийиэннээҕи бөдөҥ баартыйалар бэрэстэбиитэллэрэ олохтоох таһымҥа олус мөлтөхтүк үлэлииллэрин, тиһиктээх үлэни ыыппаттарын көрдөрөр», – диэн бэлиэтиир эксперт.
Ити быыбардар түмүктэринэн Бырабыыталыстыба дьиэтигэр сыыһаны- халтыны көннөрөр үлэ ыытыллыбытын, былаас баартыйатын хандьыдааттарын хотторуулара олохтоох «элитэлэр» уонна халыҥ аймах, ол иһигэр «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа чилиэннэрэ, икки сиргэ «оонньуулларын» түмүгэр таҕыста диэн сыаналаммытын кэпсииллэр.
Дьэ онон, ааспыт балаҕан ыйынааҕы быыбардар түмүктэринэн, олохтоох былаас уорганнарыгар көҥүл барыыны, «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа олохтоох бэлиитиктэрэ бэйэлэрин баартыйаларын хандьыдаатын утары баралларын эбэтэр олохтоох «элитэлэр» өйөбүллэринэн солбук хандьыдаат туруорулларын сыыйа тохтоторго диэн түмүк оҥоһуллубут.
Ол холобурунан, Амма улууһугар ыытыллыбыт быйылгы болдьох иннинээҕи быыбар буолар. Онно Амма сэлиэнньэтин баһылыгынан саҥа талыллыбыт, былаас баартыйатын чилиэнэ Михаил Артемьев, «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа туруорбут уонна өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбата өйөөбүт киһитин, Амма улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччыта Степан Кузьмины утаран, быыбарга ааһа сатаата.
Артемьев илии баттааһыны хомуйуутугар сыыһалаах буолан, быыбарга ааһарга регистрацияламматаҕа, онтон аны Быыбар киин хамыыһыйатын быһаарыытын ылыммакка, араас суукка барытыгар үҥсэ сатаабыта, ол кэннэ быыбарга хайдах да кыттар кыаҕа суоҕун билэн, кини баартыйа иннигэр буруйун боруостаан, хамаандаҕа үлэлэһэргэ бэлэмин, кэмсинэрин туһунан этиитин устан таһаарбыта. Ол гынан баран, Артемьев ыстаабын олоҕо суох миитиннэрин, итиччэ тыҥааһыннаах балаһыанньаны үөскэппитин кэнниттэн баартыйата бырастыы гыныа дуо диэн ыйытыы үөскүүр.
Артемьев туһугар ылыллыбыт кытаанах миэрэ, суут инстанцияларынан бигэргэммит быһаарыы – бу Саха сирин «элитэлэригэр» сэрэтии буолар: өрөспүүбүлүкэ салалтатын утары баламматтык барар табыллыбатын көрдөрөр. Итини эһиилги сылга сыыһаны-халтыны бырастыы гыммат, кытаанах сэрэтии курдук ылыныахха сөп.
Тоҕо диэтэххэ, кэлэр сыл – улахан быыбардар сыллара. Эһиил Өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын, Ил Түмэнин уонна Дьокуускай куорат Дууматын дьокутааттарын талыахтаахпыт. «Биир ньыгыл Арассыыйа» хандьыдааттарын хамаандалара биллэрдик саҥардыллара күүтүллэр диэн сурах-садьык баар. Бырабыыталыстыба дьиэтигэр билигин үлэлии сылдьар дьокутааттар күүскэ хамсанан эрэллэрин этэллэр, ону тэҥэ норуот талбыт дьокутааттарын уонна дьокутаат буолуон сөптөөх хандьыдааттар рейтиннэрин оҥороллор.

«Ол оннугар эһиил сааскыттан баартыйалар көхтөрө улаатан бэйэлэрин дьоннорун туруоруохтара. Итиннэ даҕатан эттэххэ, нэһилиэнньэ интэриэһиргээбэт даҕаны буоллаҕына киһи соһуйара суох. Ол эрээри Саха сирэ мэлдьи «сюрпризтарынан» баай буолара, онон 2023 сыл быыбардара ордук интэриэһинэйдик ааһыахтара», – диэн Ольга Парфенова этэр.

Ол түмүгэр, «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйаттан хандьыдааттары эһиил эрдэттэн онлайн-форматынан куоластыахтара. Манна баартыйа чилиэнэ эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ олохтооҕо, ким баҕарар куоластыан сөп. Бу быыбарга бэйэлэрин күүстэрин холонон көрөллөрүгэр дьоһун тургутук буолуо.
«Быйыл үгүс оройуоҥҥа хаһааҥҥытааҕар даҕаны быыбарга кыттыы үрдүк. Манна элбэх эдэр хандьыдаат кыттыбыта үөрдэр. Бу ыччат эппиэтинэһи бэйэтигэр ыларга бэлэмин көрдөрөр. Саамай кылаабынайа, нэһилиэнньэ эмиэ эдэр дьон салайыахтара диэн итэҕэйэрэ буолар», – эксперт Айтал Яковлев сыаналыыр.
Дойду үрдүнэн ааспыт быйылгы быыбардар опыттарыттан көрдөххө, утарар баартыйалар араастаан хамсаныылара хааччахха тутулунна – дойду олохтоохторо Бэрэсидьиэн уонна судаарыстыба ыытар бэлиитикэтин тула сомоҕолоһоллорун көрдөрдө. Ол иһин «оппозиция» былаас баартыйатын күлүгэр хааларыгар күһэлиннэ уонна кэлэр сылга онтон тахсара биллибэт буолла. Бу биһиги өрөспүүбүлүкэбит эрэ иһигэр диэн этэбит.
Билигин ханнык баартыйа аннынан баралларын быһаарына илик бөдөҥ предпринимателлэргэ, уопсастыбанньыктарга, бэлиитиктэргэ өссө быһаарыналларыгар бириэмэ син баар. Ол эрээри, күн-дьыл элэстэнэн ааһара түргэн, кэлэр сыл кулун тутар-муус устар ыйдарыгар баартыйалар хандьыдааттарын быһаараллара сабаҕаланар.