Быыһааччы, суруйааччы, булчут

Саха эр киһитин, хоту дойду хоһуунун холобура кини диэхпин баҕарабын – элбэх саҥата суох, сэмэй, холку майгылаах эрээри, булгуруйбат тулуурдаах, сынтарыйбат кылааннаах, араҥаччылыыр аналлаах, үгүс сатабыллаах, ону тэҥэ, кэрэни кэрэхсиир, итии иэйэр куттаах.

Кинини көрсөн кэпсэтэр уустук этэ, тоҕо диэтэр, кэлиитэ-барыыта, айана элбэҕэ, үлэтин түбүгэ үгүһэ сөхтөрбүтэ. Валерий Андросов — СӨ Быыһыыр сулууспатын аэромобильнай көрдүүр-быыһыыр салаатын начаалынньыга. Кинини тайҕаҕа сүппүт кыысчааны буларга ситиһиилээх үлэҕэ кыттыспытынан билэбит. “Карина” киинэ сүрүн дьоруойун — быыһааччы прототиба кини буолар. Маны тэҥэ, булт туһунан кэпсээннэри суруйан, хас да кинигэлээх, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

— Валерий, бу дьиэҕэ көстүбэт, кэлиилээх-барыылаах үлэҕин кэргэниҥ хайдах тулуйарый?

— Кэргэним Алдан оройуонун Хатыыстыыр сэлиэнньэтиттэн төрүттээх эбэҥки кыыһа буолан, “эр киһи дьиэҕэ олоруо суохтаах, кэлэн-баран, булан-талан сылдьыахтаах” диэн өйдөбүллээх, — диэн күлэн кэбиһэр. — Начаалынньык буолан баран, өссө кэлэрим-барарым аҕыйаата, ол оннугар эппиэтинэһэ үс төгүл үрдээтэ. Аэромобильнай салааҕа 45 быыһааччы баар.

— Быыһааччы идэтигэр эн хайдах кэлбиккиний?

— Дьиҥэ, маннык идэ баарын билбэт да этим. Бастакы идэм электро-мэхээнньик этэ. Алданнааҕы тиэхиньикуму бүтэрэн баран, көмүскэ, “Алдан” сопхуоска электромонтерунан үлэлээбитим, кыһынын бултуурум. Хачыгаарынан, уһуйаан элиэктиригинэн, ыччат исписэлииһинэн да үлэлии сылдьыбытым. Кэлин үрдүк үөрэх наада диэн, Арассыыйатааҕы норуот хаһаайыстыбатын, судаарыстыбаннай сулууспа академиятын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитим.

“Бастакы уочарат, нэһилиэнньэлээх пууннарга куттал суох буолуутун хааччыйыахтаахпыт. Баһаардар, техногеннай саахаллар, дьон сүтүүтэ, ууга түһүүтэ, аракыата тобоҕун хомуйуу, о.д.а. – бу барыта биһиги үлэбит”.

Төрөөбүт сирим — Ытык Күөл сэлиэнньэтэ, төрөппүттэрим бастаан Чурапчы Арыылааҕар олорбуттара. Аҕам өлбүтүн кэннэ интэринээккэ да олоро сылдьыбытым. Ийэм Хатыыстыырга баара, онно олохсуйан, ыал буолбутум. Булчут, табаһыт эһээм уонна таайым миигин элбэххэ уһуйбуттара, эбэҥки норуотун үгэстэрин иҥэрбиттэрэ.

Биирдэ ойуурга оҕонньор сүппүтэ. Суоллаан, кэнниттэн эккирэтэн, булан ылбытым. Ол кэнниттэн чугастааҕы нэһилиэккэ сүппүт оҕолору уонна старателлэри булбутум. Бу көрдүүр үлэҕэ волонтер курдук, баҕа өттүбүнэн барарым. Онуоха ЫБМ салалтата миигин үчүгэй суолдьут диэн, бэлиэтии көрбүт этэ.

2013 сыллаахха Сиинэҕэ кыра кыргыттар сүппүттэрэ. Мин дьиэ кэргэммин кытта Дьокуускайга ыһыахтыы кэлбиппит. Үс Хатыҥҥа балаакка туруора сырыттахпына, эрийбиттэрэ. Волонтердарга 200‑чэ киһи баара. 4–5 күнү быһа 200‑чэ килэмиэтири хааман көрдөөбүппүт. Бу манна Николай Находкины көрсүбүтүм, кини кэлин миигин үлэҕэ ыҥырбыта.

Ол сыл үөрэхпин бүтэрэн, куоракка көһүөххэ диэн быһаарынан сылдьар этибит. Тыаҕа, булка сылдьар курдук, Булт департаменыгар киирбит киһи дии саныырым. Онтон ол түбэлтэттэн сылтаан, быыһааччы буолан хаалбытым.

Быыһааччы дэгиттэр буолуохтаах

— Быыһыыр сулууспа аэромобильнай, водолазнай, кинологическай, дэлби тэптэрэр, о. д. а. салаалардаах. Бастаан водолазнай салааҕа киирэн, үлэлээбитим. Ууттан, муус анныттан өлбүт дьону хостуурбут. Онон аан бастааҥҥыттан оннук сүрэхтэммитим. Онтон аэромобильнай салааҕа киирэн, парашютунан ыстанан, суола суох, уһук сирдэргэ тиийэрбит.

Урут аҕыйах филиаллаах этибит. Билигин 11 филиал баар, элбээн, миэстэтигэр суһаллык дьаһаныы түргэтээтэ, онон үлэбит син чэпчээтэ диэххэ сөп.

Быыһааччы идэтэ үс кылаастаах. 3 сыл кэнниттэн, эксээмэн туттаран, эбии идэ ылан истэҕиҥ аайы, кылааһыҥ үрдүүр. Холобур, 1‑кы кылааска 7 эбии идэлээх буолуохтааххын — водолаз, хайаҕа сылдьар быыһааччы, уу аалын ыытааччы, десантник, о. д. а. Мин сыыйа 1‑кы кылаастаах быыһааччы буолбутум.

Бастакы уочарат, нэһилиэнньэлээх пууннарга куттал суох буолуутун хааччыйыахтаахпыт. Баһаардар, техногеннай саахаллар, дьон сүтүүтэ, ууга түһүүтэ, аракыата тобоҕун хомуйуу, о. д. а. — бу барыта биһиги үлэбит. Өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар улахан тэрээһиннэргэ атын сулууспалары кытта куттала суох буолууну хааччыйарга үлэлиибит. Холобур, ыһыахтарга, спортивнай күрэхтэһиилэргэ суукканан дьуһуурустубалыыбыт.

— Саха сиригэр саамай элбэхтик ханнык быһылаан тахсарый?

— Куйаас күннэргэ ууга элбэх киһи былдьанар. Үксүн итирик туруктаах сылдьан былдьаналлар. Оҕолор төрөппүттэрэ ситэ көрбөттөрүттэн ууга түһэллэр. Халаан кэмигэр арыыга хаайтарбыт булчуттар, балыксыттар да бааллар. Кэнники кэмҥэ тыаҕа мунуу аҕыйаабыт курдук. Сир аһа, тэллэй үүммэтэх, сөрүүн сайыҥҥа үлэбит аҕыйыыр диэххэ сөп.

Биһиги үлэбитигэр киһи олоҕун быыһааһын инники күөҥҥэ турар. Быыһааччы ыксаабакка, барытын эрдэттэн суоттуур. Холобур, сүппүт киһи кыаҕын, доруобуйатын туругун билэн баран, ханан, төһө түргэнник барыан сөбүн сабаҕалыыбыт, каартаҕа көрдүүр сири барыллыыбыт.

Быыһааччы үлэтиттэн түбэлтэлэр

Бастакы түбэлтэ. Ыччат хампаанньата дьиэ үрдүгэр олорон арыгы испиттэр. Биир кыыс кыыһырсан баран, бүтэһик болкуон үрдүгэр ыстанан түһээт, “мантан сиргэ ыстаныам” диэн куттаабыт. Табаарыстара быыһааччылары ыҥырбыттар.

Валерий 10 мүнүүтэ устата кэпсэтэн, көрдөһөн, биир тылы булан, болкуон үрдүгэр түһэн, илиитин биэрэрин ситиспитэ. Манна кини көҥүллэппэккэ эрэ тиийбитэ буоллар, итирик кыыс аллараа ыстанан кэбиһэр туруктааҕа.

Онтон үөһэ таһаарарга анал тэрили кэтэрдээри гыммытыгар, кыыс ньиэрбэтэ тулуйбакка, бүтүннүү салыбыраан, истиэрикэлээн барбыта. Онон уонча мүнүүтэ уоскутан, 13‑с этээскэ, бэрт кыараҕас сиргэ кууһан турбута. Уоскуйбутун кэннэ, кыыһы таһааран, быраастарга туттарбыта.

Валерий аллараа түһэн баран, кыыс салыбыраабыта киниэхэ бэриллибитин өйдөөбүтэ, уруулга олорор кыаҕа суох буолбут этэ. Кэллиэгэтэ сахсыйан биэрбитигэр, бу күүрүү, ньиэрбэ тыҥааһына дьэ, тохтообута. Бу эрэ түгэҥҥэ кини кыыс олоҕун туһугар куттаммытын билиммитэ. Бэл, тыатааҕыттан да маннык куттамматаҕа. Онон быыһааччы идэтэ сатабылы, кыаҕы эрэ эрэйэр буолбатах, ньиэрбэ, уйулҕа өттүттэн эмиэ улахан тыҥааһыннаах. Сыыһа-халты саҥарда, тутунна да, кыл түгэҥҥэ киһи олоҕо быыһааччыттан тутулуктаах буолар.

Иккис түбэлтэ. Дьокуускайга суол саахала тахсан, остуолба сууллан, уот ситимэ быстыбыта. Бу быһылааны уоппускаҕа сылдьар быыһааччы Валерий Андросов түбэһэ көрбүтэ. Сүүрэн тиийэн, бастатан туран, массыына эстэр кутталлааҕын туораппыта, онтон суоппар дьахтар туруга этэҥҥэтин билбитэ.

Анал сулууспалары ыҥыран баран, кини 40‑ча мүнүүтэ устата ЛЭП боруобатын илиитинэн тутан турбута, өрө көтөҕөн, суолга массыыналары аһардыбыта. Төһө да боруобат бүрүөһүннээх буоллар, уотунан охсор куттала син биир баара. Аны таҥаһа хараҥаҕа умайар бэлиэтэ суох буолан, суоппардар кинини көрбөккө, саҥа суол саахала тахсыан сөбө. Ол да буоллар, анал сулууспалар кэлиэхтэригэр диэри кини соҕотоҕун суол сырыытын дьаһайбыта, ЛЭП боруобатын илиитинэн тутан, ким да уокка оҕустарбатын, саҥа саахал тахсыбатын хааччыйбыта.

Маны тэҥэ, Алдаҥҥа уоппускатыгар сылдьан, суол саахала тахсыбытыгар эмиэ түбэһэ кэлэн, эчэйбит дьоҥҥо бастакынан “суһал көмөнү” оҥорбута. Онон кини үлэтин кэмэ буолбатаҕын да иһин, бастакынан көмөҕө кэлэр, дьон олоҕун быыһыыр ытык иэһин толорор.

ХААРТЫСКА: В.АНДРОСОВ ТУС АРХЫЫБЫТТАН