Быыһааччы, суруйааччы, булчут

Саха эр киһитин, хоту дойду хоһуунун холобура кини диэхпин баҕарабын – элбэх саҥата суох, сэмэй, холку майгылаах эрээри, булгуруйбат тулуурдаах, сынтарыйбат кылааннаах, араҥаччылыыр аналлаах, үгүс сатабыллаах, ону тэҥэ, кэрэни кэрэхсиир, итии иэйэр куттаах.

Кинини көрсөн кэпсэтэр уустук этэ, тоҕо диэтэр, кэлиитэ-барыыта, айана элбэҕэ, үлэтин түбүгэ үгүһэ сөхтөрбүтэ. Валерий Андросов — СӨ Быыһыыр сулууспатын аэромобильнай көрдүүр-быыһыыр салаатын начаалынньыга. Кинини тайҕаҕа сүппүт кыысчааны буларга ситиһиилээх үлэҕэ кыттыспытынан билэбит. “Карина” киинэ сүрүн дьоруойун — быыһааччы прототиба кини буолар. Маны тэҥэ, булт туһунан кэпсээннэри суруйан, хас да кинигэлээх, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

— Валерий, бу дьиэҕэ көстүбэт, кэлиилээх-барыылаах үлэҕин кэргэниҥ хайдах тулуйарый?

— Кэргэним Алдан оройуонун Хатыыстыыр сэлиэнньэтиттэн төрүттээх эбэҥки кыыһа буолан, “эр киһи дьиэҕэ олоруо суохтаах, кэлэн-баран, булан-талан сылдьыахтаах” диэн өйдөбүллээх, — диэн күлэн кэбиһэр. — Начаалынньык буолан баран, өссө кэлэрим-барарым аҕыйаата, ол оннугар эппиэтинэһэ үс төгүл үрдээтэ. Аэромобильнай салааҕа 45 быыһааччы баар.

— Быыһааччы идэтигэр эн хайдах кэлбиккиний?

— Дьиҥэ, маннык идэ баарын билбэт да этим. Бастакы идэм электро-мэхээнньик этэ. Алданнааҕы тиэхиньикуму бүтэрэн баран, көмүскэ, “Алдан” сопхуоска электромонтерунан үлэлээбитим, кыһынын бултуурум. Хачыгаарынан, уһуйаан элиэктиригинэн, ыччат исписэлииһинэн да үлэлии сылдьыбытым. Кэлин үрдүк үөрэх наада диэн, Арассыыйатааҕы норуот хаһаайыстыбатын, судаарыстыбаннай сулууспа академиятын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитим.

“Бастакы уочарат, нэһилиэнньэлээх пууннарга куттал суох буолуутун хааччыйыахтаахпыт. Баһаардар, техногеннай саахаллар, дьон сүтүүтэ, ууга түһүүтэ, аракыата тобоҕун хомуйуу, о.д.а. – бу барыта биһиги үлэбит”.

Төрөөбүт сирим — Ытык Күөл сэлиэнньэтэ, төрөппүттэрим бастаан Чурапчы Арыылааҕар олорбуттара. Аҕам өлбүтүн кэннэ интэринээккэ да олоро сылдьыбытым. Ийэм Хатыыстыырга баара, онно олохсуйан, ыал буолбутум. Булчут, табаһыт эһээм уонна таайым миигин элбэххэ уһуйбуттара, эбэҥки норуотун үгэстэрин иҥэрбиттэрэ.

Биирдэ ойуурга оҕонньор сүппүтэ. Суоллаан, кэнниттэн эккирэтэн, булан ылбытым. Ол кэнниттэн чугастааҕы нэһилиэккэ сүппүт оҕолору уонна старателлэри булбутум. Бу көрдүүр үлэҕэ волонтер курдук, баҕа өттүбүнэн барарым. Онуоха ЫБМ салалтата миигин үчүгэй суолдьут диэн, бэлиэтии көрбүт этэ.

2013 сыллаахха Сиинэҕэ кыра кыргыттар сүппүттэрэ. Мин дьиэ кэргэммин кытта Дьокуускайга ыһыахтыы кэлбиппит. Үс Хатыҥҥа балаакка туруора сырыттахпына, эрийбиттэрэ. Волонтердарга 200‑чэ киһи баара. 4–5 күнү быһа 200‑чэ килэмиэтири хааман көрдөөбүппүт. Бу манна Николай Находкины көрсүбүтүм, кини кэлин миигин үлэҕэ ыҥырбыта.

Ол сыл үөрэхпин бүтэрэн, куоракка көһүөххэ диэн быһаарынан сылдьар этибит. Тыаҕа, булка сылдьар курдук, Булт департаменыгар киирбит киһи дии саныырым. Онтон ол түбэлтэттэн сылтаан, быыһааччы буолан хаалбытым.

Быыһааччы дэгиттэр буолуохтаах

— Быыһыыр сулууспа аэромобильнай, водолазнай, кинологическай, дэлби тэптэрэр, о. д. а. салаалардаах. Бастаан водолазнай салааҕа киирэн, үлэлээбитим. Ууттан, муус анныттан өлбүт дьону хостуурбут. Онон аан бастааҥҥыттан оннук сүрэхтэммитим. Онтон аэромобильнай салааҕа киирэн, парашютунан ыстанан, суола суох, уһук сирдэргэ тиийэрбит.

Урут аҕыйах филиаллаах этибит. Билигин 11 филиал баар, элбээн, миэстэтигэр суһаллык дьаһаныы түргэтээтэ, онон үлэбит син чэпчээтэ диэххэ сөп.

Быыһааччы идэтэ үс кылаастаах. 3 сыл кэнниттэн, эксээмэн туттаран, эбии идэ ылан истэҕиҥ аайы, кылааһыҥ үрдүүр. Холобур, 1‑кы кылааска 7 эбии идэлээх буолуохтааххын — водолаз, хайаҕа сылдьар быыһааччы, уу аалын ыытааччы, десантник, о. д. а. Мин сыыйа 1‑кы кылаастаах быыһааччы буолбутум.

Бастакы уочарат, нэһилиэнньэлээх пууннарга куттал суох буолуутун хааччыйыахтаахпыт. Баһаардар, техногеннай саахаллар, дьон сүтүүтэ, ууга түһүүтэ, аракыата тобоҕун хомуйуу, о. д. а. — бу барыта биһиги үлэбит. Өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар улахан тэрээһиннэргэ атын сулууспалары кытта куттала суох буолууну хааччыйарга үлэлиибит. Холобур, ыһыахтарга, спортивнай күрэхтэһиилэргэ суукканан дьуһуурустубалыыбыт.

— Саха сиригэр саамай элбэхтик ханнык быһылаан тахсарый?

— Куйаас күннэргэ ууга элбэх киһи былдьанар. Үксүн итирик туруктаах сылдьан былдьаналлар. Оҕолор төрөппүттэрэ ситэ көрбөттөрүттэн ууга түһэллэр. Халаан кэмигэр арыыга хаайтарбыт булчуттар, балыксыттар да бааллар. Кэнники кэмҥэ тыаҕа мунуу аҕыйаабыт курдук. Сир аһа, тэллэй үүммэтэх, сөрүүн сайыҥҥа үлэбит аҕыйыыр диэххэ сөп.

Биһиги үлэбитигэр киһи олоҕун быыһааһын инники күөҥҥэ турар. Быыһааччы ыксаабакка, барытын эрдэттэн суоттуур. Холобур, сүппүт киһи кыаҕын, доруобуйатын туругун билэн баран, ханан, төһө түргэнник барыан сөбүн сабаҕалыыбыт, каартаҕа көрдүүр сири барыллыыбыт.

Ол эрээри, киһини быыһаары, бэйэҥ өлүө суохтааххын, ону эрдэттэн суоттуохтааххын. Син биир кутталлаах түгэннэр буолаллар. Холобур, массыына түҥнэстибит буоллаҕына, бастаан суолга бэлиэ ууруохтааххын, онтон эстиэн сөптөөх аккумуляторын хостуохтааххын, ол эрэ кэнниттэн, киһиэхэ сүүрэҕин.

—— Саамай ыксаллаах ханнык түбэлтэ буолбутай?

— Биирдэ үөһэнэн умайар баһаарга лааҕырбытын былдьаппыппыт. Бэйэбит куоттахпыт дии. Үс сөмөлүөт саахалын содулун туоратарга сылдьыбытым. Ыарахан көстүү этэ.

Биирдэ Мииринэй оройуонугар саахал буолбут сиригэр соҕотоҕун квадроциклынан айаннаатым. Хараҥа этэ. Үөһэттэн сылааһы көрдөрөр аппарааттаах коптеры көтүппүттэрэ. Онно этэллэр: «Биир термоточка куотта, биирэ хаалла, онтон сүтэн хаалла». Кэлин билбитим, тыатааҕы туран куоппут эбит, сыппыт сирэ сылаас буолан, туочука буолан көстүбүт, онтон сүппүт. Дьиҥэ, хараҥаҕа киһиэхэ да түһүөн сөптөөҕө, онно саам суох этэ. Үлэбитигэр көҥүллэммэт. Оннук түгэҥҥэ гаастаах баллон, «ультразвук» илдьэ сылдьабыт.

Быыһааччы диэн дэгиттэр идэлээх киһи. Миэдик, альпинист, психолог, кинолог, техник, слесарь да буолан ылыан сөп. Тиэхиникэҕэ быһаарсыахтааххын.

Тыҥааһыннаах түгэннэрэ элбэх буолар. Холобур, суол саахалыгар түбэһэн, илиитэ-атаҕа быстыбыт, сиһэ тостубут, нууччалыы эттэххэ, «эмоциятын» уһук өттүгэр тиийбит киһиэхэ  сөп түбэһэн, уоскутуохтааххын, көмөлөһүөхтээххин. Оннук турукка эмискэ баҕайы тиийэр уустук ээ. Тугу да билбэт, иэйбэт робот курдук буолар чэпчэки, ол эрээри, холкутук кэпсэтэн-ипсэтэн, эмсэҕэлээбити кытта хантаактаһан, ымпыгын-чымпыгын учуоттаатахха эрэ, сатанар курдук.

Ол да үрдүнэн, ыксаллаах түгэҥҥэ араас дьон баар буолар. Эйигиттэн тутулуга да суох буоллар, «кыайан быыһаабатыҥ» диэн үөҕэн, кыраан да туруохтарын сөп…

— Быыһааччы идэтин тоҕо талбытыҥ буолуой?

— Бу диэн этэр уустук. Эдэр сылдьан, тигинээн уол оҕото буоллаҕым. 8 көстөөх сиртэн хааман, сүүрэн кэлэн, дискотекалаан баран, түүннэри төттөрү барарым. Онно ийэм этэрэ: «Таҥара туох гынаары эйиэхэ быһый атаҕы биэрбитэй? Убайыҥ, эһэҥ тоҕо уһуйбуттарай? Ону туһанан, дьоҥҥо көмөлөһүөхтээххин, быыһыахтааххын». Аҕам биэлсэр этэ, элбэх киһиэхэ көмөлөспүтэ, эдэригэр өлбүтэ. Баҕар, аҕам туйаҕын хатаран, дьоҥҥо көмөлөһөр буолуохпун баҕарбытым буолуо…

Дьон быыһанан баран, үөрдэҕинэ, махтаннаҕына, күүскэр күүс эбиллэр курдук буолар. Кыайар-хотор, миэхэ аналлаах үлэм буолар.

Быыһааччы үлэтиттэн түбэлтэлэр

Бастакы түбэлтэ. Ыччат хампаанньата дьиэ үрдүгэр олорон арыгы испиттэр. Биир кыыс кыыһырсан баран, бүтэһик болкуон үрдүгэр ыстанан түһээт, “мантан сиргэ ыстаныам” диэн куттаабыт. Табаарыстара быыһааччылары ыҥырбыттар.

Валерий 10 мүнүүтэ устата кэпсэтэн, көрдөһөн, биир тылы булан, болкуон үрдүгэр түһэн, илиитин биэрэрин ситиспитэ. Манна кини көҥүллэппэккэ эрэ тиийбитэ буоллар, итирик кыыс аллараа ыстанан кэбиһэр туруктааҕа.

Онтон үөһэ таһаарарга анал тэрили кэтэрдээри гыммытыгар, кыыс ньиэрбэтэ тулуйбакка, бүтүннүү салыбыраан, истиэрикэлээн барбыта. Онон уонча мүнүүтэ уоскутан, 13‑с этээскэ, бэрт кыараҕас сиргэ кууһан турбута. Уоскуйбутун кэннэ, кыыһы таһааран, быраастарга туттарбыта.

Валерий аллараа түһэн баран, кыыс салыбыраабыта киниэхэ бэриллибитин өйдөөбүтэ, уруулга олорор кыаҕа суох буолбут этэ. Кэллиэгэтэ сахсыйан биэрбитигэр, бу күүрүү, ньиэрбэ тыҥааһына дьэ, тохтообута. Бу эрэ түгэҥҥэ кини кыыс олоҕун туһугар куттаммытын билиммитэ. Бэл, тыатааҕыттан да маннык куттамматаҕа. Онон быыһааччы идэтэ сатабылы, кыаҕы эрэ эрэйэр буолбатах, ньиэрбэ, уйулҕа өттүттэн эмиэ улахан тыҥааһыннаах. Сыыһа-халты саҥарда, тутунна да, кыл түгэҥҥэ киһи олоҕо быыһааччыттан тутулуктаах буолар.

Иккис түбэлтэ. Дьокуускайга суол саахала тахсан, остуолба сууллан, уот ситимэ быстыбыта. Бу быһылааны уоппускаҕа сылдьар быыһааччы Валерий Андросов түбэһэ көрбүтэ. Сүүрэн тиийэн, бастатан туран, массыына эстэр кутталлааҕын туораппыта, онтон суоппар дьахтар туруга этэҥҥэтин билбитэ.

Анал сулууспалары ыҥыран баран, кини 40‑ча мүнүүтэ устата ЛЭП боруобатын илиитинэн тутан турбута, өрө көтөҕөн, суолга массыыналары аһардыбыта. Төһө да боруобат бүрүөһүннээх буоллар, уотунан охсор куттала син биир баара. Аны таҥаһа хараҥаҕа умайар бэлиэтэ суох буолан, суоппардар кинини көрбөккө, саҥа суол саахала тахсыан сөбө. Ол да буоллар, анал сулууспалар кэлиэхтэригэр диэри кини соҕотоҕун суол сырыытын дьаһайбыта, ЛЭП боруобатын илиитинэн тутан, ким да уокка оҕустарбатын, саҥа саахал тахсыбатын хааччыйбыта.

Маны тэҥэ, Алдаҥҥа уоппускатыгар сылдьан, суол саахала тахсыбытыгар эмиэ түбэһэ кэлэн, эчэйбит дьоҥҥо бастакынан “суһал көмөнү” оҥорбута. Онон кини үлэтин кэмэ буолбатаҕын да иһин, бастакынан көмөҕө кэлэр, дьон олоҕун быыһыыр ытык иэһин толорор.

—— Маннык тыҥааһыннаах үлэҕэ сылдьар киһи, бултуу баран, айылҕаҕа сылдьан, уоскуйарыҥ, аһарынарыҥ буолуо?

— Оннук. Уоппускабын сэтинньигэ, ахсынньыга ылабын уонна дойдубар бултуу баран хаалабын. Онтон уоскуйан, ырааһыран, букатын атын киһи буолан, кэлэбин. Саарбалыыбын. Иллэҥсийдэхпинэ, туут хаһыйаһрдары оҥорон, атыылыыбын.

Бултуу да сылдьан өлө сыспыт түбэлтэ элбэх буоллаҕа. Кыһын ууга түһэн диэн, харахпын тэһэ сыһан диэн, тыатааҕыны кытта киирсэн диэн… «Байанайдыын көрсүһүү»,  «Чохороон» диэн кинигэлэрбэр ол барыта баар.

— Онтон хайдах суруйар буолан хаалбыккыный?

— 25 сааспыттан суруйабын. Ол маннык саҕаламмыта. Табаһыт убайым булка күннүктэ сурун диэн сүбэлээбитэ. Кыыллары, күнү-дьылы, айылҕаны кэтээн көрөн, булчут күннүгүн сурунан саҕалаабытым. Кэлин аахтахха, интэриэһинэй баҕайы этэ. Бэһис сылбар элбэх күннүк буолбута. Барыта дьиҥнээх түбэлтэ, кэтээн көрүү, ырытыы. Кэлин оҕолорбор туһалаах буолуо.

Оннук кэпсээннэри суруйар буолбутум. Бэчээттэнэргэ ыксаабат  этим. Куоракка көһөн кэлэн баран, «Булчут күрэҕэр» кыттар буоллум. Онно Байанай алгыһын этэргэ, булт кэпсээнигэр, кыыл саҥатын үтүктэргэ күрэстэһэллэр. Наар кус-хаас, куобах булдугар сылдьар дьон, мин кэпсээммин сэргээбиттэрэ. Бастакы холонууга 2-с миэстэ буолбуппар, ыт оҕото биэрбиттэрэ. Эһиилигэр бастаабытым. «Ити кэпсээннэргинэн кинигэтэ таһаар» диэн элбэх киһи эппитэ. Чэ, оннук суруйар буолбутум.

Олох уопута баар, суруйуохха эрэ наада. Былааҥҥа баар элбэх эрээри, онуоха соло, бириэмэ тиийбэт.

Саха сирин Суруйааччыларын сойууһугар эрэллэрин иһин, махталым улахан. Эдэр суруйааччылар сүбэ-мунньахтарын, сэминээрдэри тэрийэн, көмөлөһөллөр, элбэҕи сүбэлииллэр.

— Кэргэним Оксана Алексеевна — саха тылын, литературатын учуутала. 27 сылбытын ыал буолан олоробут. Икки оҕолоохпут, улахаттар. Уолбут Хабаровскайга ыал буолан олорор. Үс оҕону ииппиппит. Кэргэним миигин өрүү өйүүр, суруйбут кэпсээннэрбин көннөрөр, чочуйар.

Мин бултаабыт булпун дьиэбэр аҕалбат буоллахпына, бултуу барарым суолтата сүтэр курдук. Дьоммун күндүлүүр, маанылыыр буоллахпына эрэ, булка интэриэс баар. Ол курдук, суруйар идэбэр эмиэ туох эрэ туһалааҕы, наадалааҕы тиэрдэр санаа баар. Онно эмиэ иэстээх, ындыылаах курдук сананабын…

ХААРТЫСКА: В.АНДРОСОВ ТУС АРХЫЫБЫТТАН