Национальнай бэчээт күнэ: Cаха бэчээтин түөрэҕэ түһүүтэ

Саха Өрөспүүбүлүкэтин устуоруйатыгар 1907 сыл от ыйын 1 күнэ умнуллубат, сотуллубат бэлиэ түгэнинэн буолбута. Ити күн Саха сиригэр  “Якутский край” – “Саха дойдута”  тутулуга суох уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй уонна литэрэтииринэй хаһыат бастакы нүөмэрэ  бэчээттэммитэ.

Сахалыы хаһыат, бэчээт төрүттэниитэ

Хаһыакка араас бэлитиичэскэй көрүүлээх дьон үлэлэспиттэрэ. Сүнньүнэн — народниктар уонна эсердэр, социал-демократтартан — меньшевиктэр. Хаһыат бырабыыталыстыба дьаһалларын, тэлэгирээмэлэри, телеграф бүлүтүөннэрин, биллэриилэри таһаарара. Саха ааптардарын кэпсээннэрэ, сэһэннэрэ, хоһоонноро, фельетоннара, уочаркалара уо. д.а. айымньылара бэчээттэнэрэ. Итинтэн ыла бастакы көлүөнэ саха суруйааччылара бу хаһыакка бэйэлэрин айымньыларын бэчээттэтэр кыахтаммыттара. Хаһыат сабыллан баран, 1908 сыллаахха олунньуга “Якутская жизнь”— “Саха олоҕо” аатынан иккистээн тахсыбыта.

1912 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр В. В. Никифоров‑Күлүмнүүр “Саха саҥата” (“Якутская речь”) бастакы сахалыы сурунаалы таһаарбыта. Сурунаалы таһаарыыга “Якутский край” — “Саха дойдута” хаһыаты таһаарыыга үлэлээбит дьону түмпүтэ.

Сурунаал эрэдээксийэтэ оскуолалары тэрийии суолунан үөрэхтээһин сайдыытын пропагандалааһын, истипиэндьийэлэри олохтооһуну өйөөһүн, туора урдус нэһилиэнньэ ис олоҕун кэтээн көрүү уонна нэһилиэнньэ наадыйыытыгар көмөлөһүү, ааҕар публиканы сиэр-майгы өттүнэн иитии соруктарын туруоруммута. Итини сэргэ саха бииһин ууһугар нассынаалынай өйү-санааны тилиннэрии итиэннэ кинини аан дойду култууратыгар уонна сайдыыга кытыннарыы соругун туруоруммута. Сурунаалга А. Е. Кулаковскай, А. И. Софронов, П. Н. Черных-Якутскай, о. д.а. айымньылара бэчээттэммитэ. Сурунаал 1, 2 №-гэр Л. Н. Толстой “Власть тьмы” айымньыта сахалыы тылбаастанан бэчээттэммитэ.

Уопсайынан, Сахабыт сиригэр бэчээтинэй бородууксуйа үөдүйүүтүн, тарҕаныытын интэриэһиргээн, устуоруйабытыгар эргиллэн туман буолбут кэмнэр тумулларын кэтэхтэрин өҥөйтөлөөтөххө, XIX үйэ бүтүүтэ православнай таҥара дьиэлэрэ дьарыктаналлар эбит. Ол курдук 1887 сыллаахха “Саха сиринээҕи епархиальнай биэдэмэстэр” күн сирин көрбүттэр. Кэлин соторунан “Саха сирин таҥаратын дьиэтин куолаһа” сурунаал бэчээттэнэр буолбут.

“Манчаары” хаһыат бастакы нүөмэрэ

1892 сыл тохсунньу 8 күнүттэн “Якутские областные ведомости” Саха уобалаһын салалтатын бэчээтинэй уоргана тахсар буолбута. Бу кэмтэн ыла Саха сиригэр эписсийээлинэй периодическай бэчээт төрүттэммитэ.

1921 сыл ахсынньы 28 күнүгэр сахалыы тылынан “Манчаары” хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыта. Хаһыат бастакы балаһатын Саха аптаныамыйатын боппуруостарыгар анаабыттара. “Манчаарыттан” ыла “Кыым” биографията саҕаланар, утумнааччытынан билиҥҥи “Саха сирэ” хаһыат буолар.

1930 сыл от ыйыгар БСК (б)П XVI сийиэһэ “Уокуруктары суох оҥоруунан сибээстээн, хаһыаттар ситимнэрин уларытан тэрийэр туһунан” уураах ылыммыта. Ол түмүгэр дойдуга бэчээт ситимэ уларыта тутуллубута. Саха сиригэр оройуоннар хаһыаттарын ситимин уларытыы саҕаламмыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ 40‑тан тахса оройуоннааҕы периодическай таһаарыы баар буолбута. “Ленский водник” (1931), “Стахановец угля” (1939), “Северная трасса” (1946) уо. д.а. салаа хаһыаттар тахсар буолбуттара.

“Бэлэм буол!”, “Чуораанчык”…

1936 сыл ыам ыйын 15 күнүгэр “Бэлэм буол!” (“Будь готов!”) хаһыат сахалыы тылынан бастакы нүөмэрэ тахсыбыта. “Эдэр большевик” хаһыат чөлүгэр түһэриллибитэ, 1952 сылтан “Эдэр коммунист” аатынан тахсар буолбута.

Сэбиэскэй Сойууска уларыта тутуу саҕаланар. Бэчээккэ, хаһыаттарга баартыйа сабыдыала мөлтөөн барбыта эрээри, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттара саҥа сабыдыалга бытааннык оҕустараллара. Ол эрээри, 80‑с сыллар бүтүүлэригэр хаһыаттар балаһаларыгар проблемнай, бобуулаах тиэмэлэр таһаарыллар, ырытыллар буолан барбыттара.

1986 сыл тохсунньу 1 күнүгэр ССКП обкуома “Чуораанчык” сурунаал бастакы нүөмэрин таһаарар туһунан быһаарыы ылынар. 1988 сыл тохсунньу 1 күнүттэн “Бэлэм буол!” хаһыат нууччалыы тылынан тахсан барбыта. 1990 сыллаахха “Хотугу сулус” сурунаалга урукку “Чолбон” аатын төннөрбүттэрэ. “Юность Севера” уонна “Кэскил” хаһыаттар бэйэ-бэйэлэрин хатылаһар “Бэлэм буол!” итиэннэ “Будь готов!” хаһыаттары солбуйбуттара.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев 2020 сыл олунньу 13 күнүнээҕи 1007 №-дээх Ыйааҕынан Нассынаалынай бэчээт күнэ бигэргэтиллибитэ. Бу бэлиэ күн сылын аайы от ыйын 1 күнүгэр — “Саха дойдута” (“Якутский край”) сахалыы тылынан бастакы хаһыат тахсыбыт күнүгэр бэлиэтэнэр.

Саха бастакы интэлигиэнсийэтин оруола улахан

2017 сыл балаҕан ыйын 22 күнүгэр Саха нассынаалынай түмэлигэр тэриллибит “Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал” бырайыак чэрчитинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бэрэссэдээтэлэ Александр Николаевич Жирков этиитэ:

“Саха нассынаалынай бэчээтин устуоруйатын быһа холоон үс түһүмэххэ араарыахха сөп: бастакы түһүмэх — 1917 сыллааҕы өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи кэм, иккис түһүмэх — сэбиэскэй кэмнээҕи итиэннэ үһүс түһүмэх — ССРС үрэллиитин кэмнээҕи кэм.

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинээҕи кэмҥэ сахаларга периодическай бэчээт үөскээһинигэр бары төрүөттэр бааллара. Олортон саамай сүрүннэрэ — нассынаалынай суруктаах-бичиктээх этибит уонна нассынаалынай интэлигиэнсийэ үөскээһинэ. Чуолаан бу төрүөттэр сахалыы тылынан бастакы таһаарыылар күн сирин көрөллөрүгэр тирэҕинэн буолбуттара.

XX үйэ саҥатыгар атаҕар туран эрэр эрээри, хайыы-үйэ уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй күүс быһыытынан сиппит-хоппут саха бастакы интэлигиэнсийэтэ бэчээт үөскээһинигэр улахан оруолламмыта. Бу интэлигиэнсийэ чулуу бэрэстэбиитэллэрэ 1907 сыллаахха “Якутский край” — “Саха дойдута” нууччалыы-сахалыы тыллаах уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй уонна литэрэтииринэй хаһыаты таһаарыыны саҕалаабыттара. 1908 сыллаахха — “Саха олоҕо” иккис хаһыаты, онтон 1912 сыллаахха — “Саха саҥата” бастакы сахалыы сурунаалы.

Чинчийээччилэр Саха сиригэр демократическай уонна нассынаалынай бэчээт төрүттэниитигэр Василий Васильевич Никифоров‑Күлүмнүүр дьайымтыалаах кылаатын итэҕэтиилээхтик бигэргэтэллэр. Василий Никифоров‑Күлүмнүүр бастакы хаһыаттары, сурунааллары таһаарыыга идейнэй көҕүлээччинэн буолбута. Политсыылынайдар Всеволод Ионовы, Михаил Сабунаевы, Амма улууһуттан төрүттээх Николай Афанасьевы, о. д.а. соратниктары кытта судаарыстыбаннайа суох периодическай бэчээти тэрийэр сыаллаах бииргэ түмсүбүттэрэ.

Академик О. Н. Бетлинг алпаабытыгар олоҕуран типография сахалыы сириибэ таҥыллыытыгар Афанасий Уваровскай улахан кылаатын киллэрбитэ. Сириип В. В. Никифоров‑Күлүмнүүр уонна кини биир санаалаахтарын сакаастарынан, Санкт-Петербурга “Словолитня О. И. Лемана” полиграфическай хампаанньаҕа кутуллубута. Типография тэрилин атыылаһыыга атыыһыттар Петр Кушнарев, Василий Никифоров үп-харчы көрөн улахан көмөнү оҥорбуттара.

Саха интэлигиэнсийэтэ бэйэ бэчээтинэй уорганын тэрийиигэ дьулуһуута саха норуота үөрэххэ, сырдыкка тардыһыытыгар, култуурата сайдыытыгар олугунан, тирэҕинэн буолбута. Бастакы таһаарыылар страницаларыгар А. Е. Кулаковскай, А. И. Софронов, М. Н. Тимофеев‑Терешкин, К. О. Гаврилов, В. В. Никифоров, о. д.а. бастакы айымньылара бэчээттэммиттэрэ. Сахалыы тылынан бастакы айымньылары бэчээттээһин литэрэтииринэй тыл салгыы сайдарыгар, саха суруналыыстыката төрүттэниитигэр, атаҕар туруутугар бигэ акылаатынан буолбута. Бу бастакы таһаарыылар өтөрдөөҕүгэ диэри сахалыы тыллаах периодическай бэчээт сэбиэскэй былаас сылларыгар үөскээбитэ диэн өйдөбүл сыысхаллааҕын мөккүөрэ суох дакаастыыллар.

Онон биһиги, сахалар, өссө 1917 сыллаах өрөбөлүүссүйэ инниттэн суруйааччылардаах, төрөөбүт тылбытынан тахсар бэчээттээх этибит диэн киэн туттар бырааптаахпыт”.

 Иван Ксенофонтов‑Силиги.