«Cаха норуотун сорҕото буоларбын умнубаппын»

Татарстан билимин акадьыамыйатын Ш. Марджани аатынан Устуоруйа институтун этносоциологияҕа салаатын сэбиэдиссэйэ, социология билимин дуоктара Гульнара Фаатовна Габдрахманова “Арктика лингвистическэй экологията” лабаратыарыйа иһинэн ыыппыт чинчийиитин түмүгүн Саха сирин олохтоохторугар билиһиннэрэ ыыппытын тылбаастаан эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабыт.

КУОРАТ ОСКУОЛАЛАРЫГАР ЧИНЧИЙИИ

Дьокуускай куоракка «на­циональнай» диир оскуолаларбытыгар уонна кэккэ сахалыы кылаастардаах оскуолаларга төрөөбүт тыл туругун чинчийиигэ 593 үөрэнээччи кыттыбыта (онтон 93,4 % — саха). Хабыллыбыт ос­­куолалар: Саха гимназия, Н.К. уонна А.Г. Чирээйэптэр ааттарынан Национальнай гимназия, “Айыы кыһата”, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лис­сиэй-интэринээт, Саха политиэхиньиичэскэй, 2-с, 7-с, 17-с нүөмэрдээх оскуолалар. Киэҥ хабааннаах чинчийиигэ оҕолортон ураты төрөппүттэр, учууталлар, үөрэх эйгэтин салайар араҥатын үлэһиттэрэ, эспиэртэр кыттыбыттара.

Ыйытыкка кыттыбыттартан 72,7 % оҕо сахалыы холкутук саҥарар, ааҕар, суруйар; 16,5 % сахалыы кэпсэтии эрэ тылын билэр. Нуучча тылын холкутук билэр уонна туттар оҕо ахсаана 17,8 %-нан элбэх – 90,5%. Саха тылын төрөөбүт тылынан 64,4% оҕо билинэр, саха уонна нуучча тылын иккиэннэрин – 32,9%. Ити сыыппаралар биһиги 2021 с. Дьокуускай к. 16-25 саастаах ыччаты чинчийэрбитигэр ылбыт көрдөрүүлэрбититтэн балай эмэ намыһахтар – 2021 с. 82 % уонна 15 % этэ. Ол эрээри «Эн саха тылын хайдах ылынаҕын?» диэн ыйытыыга хоруйдааччылар 92,4 % «төрөөбүт тылым быһыытынан”, 52,1 % «сахалар норуот быһыытынан туруктаах буоларбыт туоһута» диэн хоруйдаабыттар. Нуучча тылын статуһун хоруйдааччы үгүс өттө (61,7 %) бэркэ билэр уонна 60,9 % «миэхэ инники үлэбэр-хамнаспар төһүү буолуо» диэн сыаналыыр. Киһи дьиксинэрэ диэн, саха тыллаах эйгэҕэ төрөөбүт тылларын туттан үлэ-хамнас оҥостуох соруктаах оҕо ахсаана олох намыһах – 8,1 %. Ол, биһиги санаабытыгар, куоракка сахалыы эйгэ ситэ сайдыбакка турарынан уонна кинилэр ситэри сахалыы эйгэ хайдах буолуохтааҕын билбэттэриттэн тахсар.

Оҕолор саха тылыгар ураты иһирэх сыһыаннаахтара көстөр: 84,7% cаха тылын уруогун сөбүлүүллэр, ол иһигэр үгүстэрэ “үчүгэйдик сахалыы саҥараары уонна суруйаары”, сорохторо “үчүгэйдик сахалыы билэрим инники олохпор наада буолуо” диэн быһаарбыттар уонна балай эмэ элбэх оҕо саха тылын үөрэтэр учууталын педагог быһыытынан үрдүктүк сыаналыырын бэлиэтээбит.

ИННИКИТИН САХА ТЫЛА ТУТТУЛЛАР ИДЭТЭ

Саха оҕолоро инники олохторун саха тылын кытта төһө ситимнээн көрөллөр эбит диэни билээри, “Саха тыла туттуллар идэтэ инникитин төһө элбэх буолуой?” диэн ыйытыыны киллэрбиппитигэр, хоруйдааччы 64,9 % олох аҕыйах идэ баар буолуон сабаҕалаабыт. «Элбэх идэ баар буолуо» диэн 10 % үөрэнээччи эрэ хоруй­даабыт. Мин билигин Арассыыйа субъектарыгар ыыта сылдьар чинчийии­бэр ити ыйытыыга Грознай к. чечен омугун устудьуоннарын 30% төрөөбүт тыллара кэскиллээҕин, элбэх идэ баар буолуоҕун көрдөрбүттэр. Ити көрдөрүү Кызыл к. – 27 %, Дьокуускайга – 23,6 %, Улан-Удэ к. – 16 %, Махачкала к. – 13,6%.

Оскуола оҕото тыл кыһалҕатын үгүс өттүгэр быһаарсыбата өйдөнөр. Ол иһин үрдүкү кылаас оҕолоругар төрөөбүт тылларын сайыннарар, туттуллар эйгэтин кэҥэтэр туһунан информацияны туспа хайысха курдук киллэрэн биэриэххэ сөп эбит. Ону билигин саха тыла соччо сайдыбатах эбэтэр эйгэтэ кыараан эрэр хайысхаларыгар (юриспруденция, мэдис­сиинэ, математика, информатика уо.д.а.) саха тылынан доҕуһуол­латары сатыахха наада эбит.

САХА УОННА ТАТААР ТЫЛЛАРА

Элбэх киһини саха уонна татаар тыллаах оскуолаларын үөрэнээччилэрин уратылаһар уонна майгыннаһар өрүттэрэ кэрэхсэтэр буолуох­таах. Гульнара Фаатовна тэҥнээн көрөн баран маннык түмүккэ кэлбит. Саха уонна татаар оҕолоро уонна төрөппүттэрэ омуктарын тылын төрөөбүт тыл быһыытынан ылыналлар, өбүгэлэриттэн утумнанан кэлбит омуктарын уратытын быһыытынан, ону ааһан, омуктарын тыыннаах буолар ньыматын курдук билинэллэр – итинник санаа ордук саха оҕолоругар уонна татаар төрөппүттэригэр олоҕурбут эбит.
Биллэн турар, Казань да, Дьокуускай даҕаны куоракка бэйэлэрин тылларын төрөөбүт тылынан, омуктарын туруору билиниилэрэ (прямая языковая идентичность, этническая идентичность) үрдүк эрээри, биһиги дьоммут ордук чорбойоллор эбит. Ону элбэхтэн маннык холобурунан Г.Ф. Габдрахманова көрдөрөр: «Мин хаһан да, ханна да саха (татаар) норуотун сорҕото буоларбын умнубаппын» диэн то­­йоннооһуну кытта Дьокуус-кай к. 93 % төрөппүтэ уонна 78% үрдүкү кылаас үөрэнээччитэ сөпсөспүт; Казаҥҥа – 76 % төрөппүт уонна 66 % үөрэнээччи.

Төрөөбүт тылы билии Дьокуускайга Казаннааҕар үрдүк уонна, биллэн турар, төрөппүттэр ортолоругар сахалыы холкутук саҥарар, ааҕар, суруйар дьон ахсаана быдан үрдүк – 93%, саха оскуолаларын үөрэнээччилэригэр уонна Казань төрөппүттэригэр ити көрдөрүү 70% тэҥнэһэр. Казань оскуолатын оҕолорун төрөөбүт тылларын билиилэрэ балай да намыһах буолан тахсыбыт – 37%. Г.Ф. Габдрахманова ити көстүүнү урбанизацияны кытта ситимниир.

Ону таһынан, чинчийээччи маннык түгэни тоһоҕолуур: төһө да Дьокуускай к. оҕолоро уонна Казань төрөппүттэрэ тылларын билиилэрэ үрдүгүн иһин, кинилэр төрөөбүт тылларын биир өрүттээхтик ылыналлар диир, сыччах айылҕаттан төрүүллэригэр бэриллибит ураты быһыытынан. Кини хайа баҕарар омук тылын символ быһыытынан (холобура, судаарыстыбаннай статуһун), үстүрүмүөн быһыытынан (тылы араас эйгэҕэ туттуу – үлэҕэ, маҕаһыыҥҥа о.д.а.), омук ураты сыаннаһын быһыытынан ситэри сыаналаабат буоллаҕына, бу уопсастыба бэйэтин омугун тылын туттары улахаҥҥа уурбатын, ирдээбэтин көрдөрөр диир.

РФ норуоттарын тылларын судаарыстыбаннай статустарын туһунан кэпсэтии уопсастыба бары араҥаларыгар тиийэр гына хайаан да ыытыллыахтаах диэн өйдөбүлгэ кэлэбит. Чахчы, кэлин Арассыыйаҕа турук­таах да тыллар кэбирээн, суураллар турукка киирэн эрэллэрин тиһэх биэрэпис эмиэ көрдөрдө – төһө да элбэх сыыһа­лаах-халтылаах ыытыллыбытын тэрийээччилэр билиннэллэр да, инникитин ити сыыппараларынан сирдэтиниэхтэрэ турдаҕа. Биэрэпис барыллаан түмүктэрин саха тылыгар сыһыаннаах чахчылара билигин төрөөбүт тылга олоҕуран эрэр сыһыаны көрдөрдүлэр.

Чинчийии ыытыллыбыт сахалыы уонна саха тылын үөрэтэр оскуолаларыгар «патриотизм» диэн киэҥ ис хоһоонноох өйдөбүл иһигэр 54,3 % үөрэнээччи төрөөбүт саха тылын, төрөөбүт тылы билиини киллэрэр эбит – бу, оҕолор диэтэххэ, үрдүк көрдөрүү. Ийэ дойдуга тапталы, бэриниилээх буолууну оҕоҕо дьиҥ чахчытык төрөөбүт эрэ тылынан тиэрдии орун­нааҕа сахаҕа өйдөнөр. Төрөөбүт тылын билбэт омук патриоттуу өйө-санаата хайдах үөскүөй?

Онон, Г.Ф. Габдрахманова уонна да атын биһиги чинчийиилэрбит түмүктэрэ саха омук үүнэр көлүөнэтэ төрөөбүт тылынан үөрэнэрэ сиэр-майгы, майгы-сигили өттүнэн ордук буоларын, кэрэһилиир. Атын өттүттэн ыллахха, чинчийии ыытыллыбыт оскуолалара араас эриэйтин ааҕыныстыбаларын түмүктэринэн элбэх таһыччы бэлэмнээх оҕолору үрдүк үөрэххэ киллэрэн мэлдьи биллэр-көстөр кирбиигэ сылдьалларын билэбит.

Эдэр төрөппүттэргэ туһаайан эттэххэ, биир эрэ, нуучча тыллаах гына оҕону улаатыннарыы, биһиги чинчийиилэрбит көрдөрөллөрүнэн, муҥурданыыга тириэрдэр эбит – холобур, соҕотох нуучча тылын төрөөбүт тылым диэн билинэр саха биир курдук, социальнай статуһа намыһах – ыйытыыга кыттыбыт дьонтон ордук кыра хамнастаах. Иккиһинэн, бу олоххо атын дьиктини-кэрэни, ордугу көрдүүр дьоҕура эмиэ ситэри сайдыбакка, мунан-бүгэн, бу киһи күннээҕи ыырыттан кыайан тахсыбакка олорон хаалар эбит…

ХАБЫЛЛЫБЫТ ОСКУОЛАЛАР:

Саха гимназия, Н.К. уонна А.Г. Чирээйэптэр аат­тарынан Национальнай гимназия, “Айыы кыһата”, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лис­сиэй-интэринээт, Саха политиэхиньиичэскэй, 2-с, 7-с, 17-с нүөмэрдээх ос­­куолалар. Киэҥ хабаан­наах чинчи­йиигэ оҕолортон ураты төрөппүттэр, учууталлар, үөрэх эйгэтин салайар араҥатын үлэһиттэрэ, эс­­пиэртэр кыттыбыттара.

Н.И. ИВАНОВА,
филология билимин дуоктара.
­­