Чакырга «Саҥа киһи: кэм уонна үгэстэр» түһүлгэ

Төрөппүт аҕатын Е.Н. Максимов төрөөбүт сириттэн – Амма Мөҥкүүдэ алааһыттан БУОР КУТУН бөҕөргөппүт, ийэтин О.Г. Васильева (Яковлева) дойдутуттан – Чакыр Дьаҕа Баһыттан ИЙЭ КУТУН бигэрбэппит, ииппит, үөрэттэрбит аҕата Ф.С..Константинов төрүт сириттэн – Чурапчыттан САЛГЫН КУТУН сайыннарбыт атомщик, тиэхиньиичэскэй билим хандьытаата Иоган Егорович Максимов үс кутунан-сүрүнэн личность быһыытынан сайдан, киһи-аймах саҥа үйэҕэ эрэллээхтик хааман, үктэллэри дабайарыгар тус бэйэтинэн холобур көрдөрө сылдьар. Кини олоҕун бэлиэтинэн буолар ноосфера диэки уһун мас устун эрчимнээхтик хааман иһэр – соҕотох киһи. Бу пааматынньык Германия Кассель куоратыгар баар. Иоган Егорович олоҕо олоҥхоттон ситимнээх 12 кэрдииһинэн «Ноо!» диэнинэн көҕүлэнэн дабайыллан иһэр, кини билигин 90 сааһын кэрдииһигэр үктэннэ.

Ытык киһибит кэлэр кэскил кэмигэр-дьылыгар кэхтэн биэрбэт туһугар туһуламмыт экодухуобунай «Кут Дабаан» бырайыагын үлэтэ кэҥээн-дириҥээн иһэр. Бу үлэтэ юридическай регистрацияны ааһан, өрөспүүбүлүкэтээҕи экодухуобунай «Кут Дабаан» уопсастыбаннай түмсүүгэ кубулуйда. Кырдьыга даҕаны, уопсастыбанньык Иоган Егорович күн санаатынан салайтаран, сырдык суолунан сылдьар киһи. Төһө да Новосибирскай куоракка олордор, төрөөбүт Чурапчытын, өрөспүүбүлүкэтин кытта ситимин быспат, өссө эбиитин бөҕөргөтөн иһэр.
Чакыр нэһилиэгин дьоно куттан кукка, сүртэн сүргэ бэриллэн иһэр сахалыы тыыннарын илдьэ сылдьаллар. Биир дойдулаахтара Иоган Егорович хаан удьуор аймаҕа суруйааччы Эрилик Эристиин ытык аатын өрө тутан олороллор.
2019 сылтан Чурапчы улууһун «Чакыр нэһилиэгэ» тыа сирин түөлбэтин нэһилиэгин олохтоохторун көҕүлээһиннэринэн, баһылык К.И. Лебедев өйөөһүнүнэн, саха үтүө үгэһин үйэтитэргэ «Төрүт ситим» тосхоло үлэлии турар. 2024 сылтан үс хайысханан «Кут Дабаан», «Ыал саргыта», «Үлэ эйгэтэ» тыырыллан – үгэс сыллааҕы эргиирин тиһигинэн – нэһилиэк олохтоохторун түмэр. Бу хайысхалары «Этнопедагогическай лаборатория» сүрүннээн, нэһилиэк ыччата, кэскилэ сайдарын туһугар, норуот иитэр-үөрэтэр ньымаларын сырдатар.
Тосхол актыыба нэһилиэктэригэр быйылгы 2025 сыл саас «Кут Дабаан» бырайыак ааптара И.Е. Максимов кыттыылаах ыччат, киһи сайдар, кута дабайар суолларын көрдүүр, кэскилин кэҥэтэр соруктан «Саҥа киһи: кэм уонна үгэстэр» киэҥ ыҥырыылаах пуоруму тэрийэн ыыттылар. Иоган Егоровиһы кытта Дьокуускайтан, Горнайтан аймах дьоно тэҥҥэ айаннаан кэлбиттэрэ, удьуор ситимнэрэ күүстээҕин көрдөрдө. Манна кытыннылар: Попова Г.С. – Санаайа, ХИФУ доцена, педагогическай билим хандьытаата, культуролог; Максимов А.П. – Чурапчы улууһун үөрэҕин салалтатын салайааччытын солбуйааччыта; Мордовская Н.И. – ДьКНГ учуутала, олоҥхоҕо уһуйааччы.
Эрилик Эристиин аатынан орто оскуола дириэктэрэ Неустроева А.В. нэһилиэк төрүт үгэһинэн үлэлиир тосхолугар Иоган Егорович “Кут Дабаан” бырайыагынан көмөтө, тирэҕэ улаханын бэлиэтээтэ. Ордук учууталлар иитэр-үөрэтэр үлэлэригэр үөрэнээччилэри, төрөппүттэри кытта ситимнэрэ улааппытын тоһоҕолоон эппитэ. Быйылгыттан уопуттаах этнопедагогу, кыраайы үөрэтээччини Филиппова М.Е. ыҥыран аҕалан, “Энтопедагогическай лаборатория» үлэлэтэ сылдьарын билиһиннэрдэ. Мария Егоровна пуорум кыттыылаахтарыгар Иоган Егорович эһэтэ Кыра Хабырыыс туттарбыт оскуолатыгар анал хоско үлэтин ис хоһоонун сырдатан көрдөрдө. Сэтинньигэ бу лабораторияны үөрүүлээх быһыыга-майгыга аспыппыт. Билигин элбэх матырыйаал эбилиннэ. Чакыр оскуолатын бастакы сэбиэдиссэйигэр (1928) Ф.М. Егоровка аналлаах, урут үлэлээбит 10 учууталы сырдатар анал истиэндэлэри оҥордулар. Осуола 96 сыллаах историятын матырыйаалларын электроннай ситимҥэ киллэрбиттэрин көрдөрдүлэр. Нэһилиэк Дьоруой ийэлэрин, ытык ыалларын о.д.а. ис хоһоонноох альбомнары, хаартыскалары хомуйан уурбуттарын ыалдьыттар сэргии көрдүлэр.
Пуорум биир бэлиэ түгэнинэн И.Е. Максимов олоҕун, үлэтин кэпсиир истиэндэни көрдөрүү буолла. Манна “Күнчээн” (сэб. Маркова Н.А.) оҕо саадын иитиллээчилэрин оҥоһуктарын быыстапката туруоруллубута. Үс көлүөнэ олоҥхоһуттар: Григорьев Н.Н., Уйгууна Павлова уонна  Роберт, Тима Макаровтар иһитиннэрбиттэрэ.
Чакыр нэһилиэгин «Төрүт ситим» тосхолун билиһиннэрии ыытылынна.
«Үлэ эйгэтэ». Лебедев К.И., нэһилиэк баһылыга, дьаһалта өттүттэн дьыл кэминэн үлэ-хамнас хайдах барарын, дохуот хантан кэлэрин, эбии дохуоту ылар хайысхалар, ыччаты нэһилиэк өттүттэн үлэҕэ сыһыарыы туһунан кэпсээтэ.
«Кут Дабаан». Матвеева М.А., Эрилик Эристиин аатынан орто оскуола дириэктэрин иитэр үлэҕэ солбуйааччы, оскуола иитэр-үөрэтэр үлэтин сүрүн хайысхатын билиһиннэрдэ: “Күннээйик”, “Кут Дабаан”, “Эко эйгэ”, “Үгэстэр”, “Төрүт дьарык”. Манна сүрүн болҕомто ууруллар – түөлбэнэн сиэри-майгыны иитии. Сиэрдээх буолуу эйгэтин уһуйаан, төрүт дьарык, үлэ, ыал эйгэтэ үөскэтэр. Бу үлэ Тэрис “Айыы үөрэҕинэн” үгэс сыллааҕы эргииринэн ситимнэнэр.
«Ийэ тыл уонна саһарҕа саас». Кузьмина А.Т., алын кылаас учуутала, саһарҕа саастаах оҕолору ийэ тылынан саҥардарга сүрүн болоҕомтотун сүтэн эрэр тыллары күннээҕи олоххо ханнык ньымаларынан туттарын кэпсээтэ. Манна Мандар Уус “9 таһымнаах дорҕоон үөрэҕэ” көмөлөөҕүн эттэ.
«Сэмэнчик» сурунаал. Алексеева А.Д., биология уонна химия учуутала, Алексеева М.В., омук тылын учуутала: Эрилик Эристиин аатынан “Сэмэнчик” сурунаал оскуолаҕа бэчээттэнэн тахсар үлэтин ис хоһоонун сырдаттылар. Бу бырайыагынан үөрэнээччилэрин кытта Санкт-Петербурга Арассыыйатааҕы научнай ааҕыыларга икки төгүл кытыннылар.
«Өбүгэ ис кэрэтин иҥэринэн». Адамова Т.И., социальнай педагог, олоҥхоҕо уһуйааччы, настаабынньык-педагог өр сыллаах үлэтин анаалыстаан иһитиннэрдэ: уһуйааччы уонна төрөппүт ситимнээх эрэ буоллаҕына, оҕо ситиһиилээх буоларын бигэргэттэ. Настя Алексеева 6 сааһыттан олоҥхоҕо дьарыктаммыт, манна ийэтэ Зинаида Николаевна кыыһынаан иккиэн күүс буолбуттар. Төрөппүт кыһаллара уһуйааччыга тирэх. Аҕас балыс Нарыйаана, Туйгууна, Чэмэлиинэ Павловалар тэҥҥэ олоҥхолооннор араас тэрээһиннэргэ бииргэ сылдьаллар. Дьиэ кэргэнинэн дьарыкка ис кыахтарын кэрэлэрэ, талааннара арыллар. Ону сатаан арыйбат буоллахпытына, сахалыы тыыны кыайан үөскэппэппит.
«Кэриэс туолуута». Еремеева В.К., педагогическай үлэ ветерана биир ырыанньык дьылҕатын ырытан кэпсээтэ. Аймаҕа 21 саастаах К.Е. Еремеев-2 сэриигэ ыҥырыллыан иннинэ, бииргэ үөрэнэ сылдьар оҕолоругар ырыа тылларын тэтэрээккэ суруйтарбыт. Билигин маны сэриигэ охтубут сыдьаанннара үөрэтэллэр, чинчийэллэр. Убайа “18.06.1942” диэн сэриигэ бараары туран суруйбут кэриэһин толорон, бу ырыалары төрөөбүт Чакырыгар эргиппитин ытык иэс туолуутун бэлиэтэ диэтэ. Убайдара көмүллэ сытар сирин булууга дьаныардаахтык үлэлээн сыалларын ситэллэрэ чугаһаан санаалара бөҕөх.
«Ыал тыына». Кириллина А.М., «Ыал тыына» бырайыак салайааччыта, саха балаҕанын 9 эйгэтин уонна Тэрис “Айыы үөрэҕин”, 9 Айыылар 7 ыалларын өйдөбүллэригэр тирэнэн үлэ ис хоһооно ыытылларын эттэ. Ыал олоҕор оҕо, ыччат кэскилин кэҥэтэргэ Айыы санаа үгэс эргииринэн олохтонуохтааҕын чопчулаата. Нэһилиэк үлахан бырыһыанын орто саастаах ыал ылар. Олоххо аҕам саастаах ыал кыттыылара улахан. Онтон орто саастаах ыал өбүгэ төрүт эйгэтин саҥалыы ылынан, оҕо эт-хаан, өй-санаа өттүнэн сайдыытыгар болҕомто уураллара күүһүрдэ. Предметнай олимпиадаларга, ааҕыыларга, спортивнай күрэхтэһиилэргэ болҕомтолорун уурар буоланнар, ситиһиилэрэ көстөр буолла. Инникитин оҕо ийэ кутун, төрүччүнү, удьуору чинчийэргэ сорук турар.
«Үгэс сыллааҕы эргиирэ». Холмогорова А.А., Р.А. Филиппов аатынан фольклор дьиэтин дириэктэрэ. Чакыр нэһилиэгэр төрүт дьарык, төрүт дорҕоон, төрүт тыл, иис-уус, олоҥхо тыына баар. Олохтоох дьаһалта төрүт ситим үгэстэрин үйэтитэр соруктаах «Төрүт ситим» бырайыак тула фольклор дьиэтэ, оскуола, түөлбэ, дьаһалта анал хайысхаларбытынан сыстан үлэлиибит. Фольклор дьиэтин кэлэктиибэ үлэбит сүрүн туһаайыытынан буолар – үгэстэр сыллааҕы уонна үгэстэр мөһүлгэнэн эргиирдэрин тутуһан үгэстэр ситимнэрин олохсутуу. Бу манна Афанасьев Л.А.-Тэрис тиһэн оҥорбут «Айыы үөрэҕэ» тиһигинэн үлэлиибит. Бүгүҥҥү форумҥа бу үөрэҕинэн түмсүүлэр, оскуола үлэлэригэр туһаналларын эттилэр. Социокультурнай эйгэҕэ олус сөптөөх уонна туһалаах тиһик. Наука уонна практика өттүттэн элбэх үлэлэр бааллар. Бу үлэ сүрүннэнэн сааһыланан үлэлииригэр, Г.С. Попова научнай методическай үлэлэрэ олус наадалааҕын этэбин.

Түмүккэ олохтоох баһылык Лебедев К.И., улуус үөрэҕириигэ салалтатыттан Максимов А.П., оскуола дириэктэрэ Неустроева А.В тэрээһин бары кыттыылаахтарыгар, биир дойдулаахтарыгар, духуобунай настаабынньыктарыгар И.Е. Максимовка, пуоруму ис хоһооннообут Попова Г.С.- Санаайаҕа махтаннылар, бэлэх туттардылар.

Попова Г.С. “Кут Дабаан” бырайыагы “Айыы Үөрэҕин” кытта ситимнээн өйдөнөр гына быһаарбытын, бырайыактаах дьон бука бары өйдөөтүлэр, ылыннылар. Сахалыы тыыннаах бырайыактыыр үлэлэргэ п.б.к. Галина Семеновна, Арассыыйа ханнык баҕарар муннугар “Кут Дабаан” иитинэн т.б.к. Иоган Егорович методическай үлэлэрэ, пособиелара олус көмөлөөхтөр уонна туһалаахтар. Кинилэр ыытар методическай үлэлэрэ киэҥ ыырга тахсыахтарын баҕаралларын эттилэр. Үгэс эргиирэ олох олорорго хайдах курдук тутаах буоларын кэлбит дьон ылыннылар уонна өйдөөтүлэр.

Галина Семеновна Иоган Егорович суруйууларын мэлдьи ааҕарын эттэ. ”Кут Дабаан” үрдүк айыы итэҕэлэ уонна куйаары кытта ситим буоларын айыы үөрэҕин уонна үгэс эргиирин нөҥүө көрдөрдө. Санаайа итилэри түмэн, ый аайы киһи ис айылгытын сахалыы тыынынан аһар 12 куод буолар кэрдиини (тыас, тыл, мал, айыы, айылгы, идэ, туом, саас, дьоро күн аһа, болҕомто, ис хоһоон, си бэлиэ) ситимнээн быһаарар. Ити тутуллары туруору туттахха, киһи үс кута үөһээ дабайара көстөр. Иоган Егорович духуобунай санаатынан личность быһыытынан сайдан, куйаар туруору ситимигэр тахсан маннык экодухуобунай бырайыагы олохтуу, көҕүлүү сылдьар. Атомщик идэлээх киһи “Мин” диэн олоҕун 12 кэрдииһинэн – дойдутугар, чугас дьонугар, удьуоругар, бар дьонугар, айылҕаҕа тапталынан Айыы санаалаах киһи буолар. Күүстээх санаалаах дьон Айыы санааны саҕаллар. Мин үлэлии сылдьар эйгэбэр сөптөөх суолу тутуспуппар санаабын бөҕөргөттө, инникигэ туохха да кээмэйдэммэт эрэли үөскэттэ. Урбаанньык Махатыров А.С. экодухуобунай хамсааһыны олохтуу сылдьар энтузиаст ытык киһибитин Максимов И.Е. мэлдьи өйүүрүн, көмөлөһөрүн үтүө холобур быһыытынан махтана бэлиэтиибин.
Настаабынньыгым Галина Семеновна Чурапчыттан төрүттээх Айыы Сиэн-С.Ф.Попов, Үөтүстэ Сүбэ Хотун-Н.А.Аржакова-Иванова этитии суруйууларыттан саха аһаҕас дорҕоон, бүтэй дорҕоон диэнтэн ураты өссө ийэ дорҕоон, төрүт дорҕоон, үөтүүлээх дорҕоон диэн арааралларын сааһылаан наардаан суруйбутун ахтабын. Ааптардар Куйаарга ийэ дорҕоон Үрүҥ Айыылар Ат-Аам (Атом) тыыныттан үөскүүр диэн эппиттэрэ. Айыы Сиэн тыыннааҕар куруук: “Үрдүк Куйаар Ийэ дорҕоону кэтэһэр, оннук дорҕоону эрэ таһаардахпытына Ийэ сирбит уоскуйуо”, – диирэ. Атомщик И.Е. Максимов Куйаар уорҕатыгар үөскээбит Айыы тыыммытын – сахалыы санаабытынан сааһылаан саҥарарбытыгар кыым саҕан биэрдэ, ийэ сирбититтэн кутуллар кут тууралаах төрүт санааларбытын үөһээ дабатта. Неустроев Н.Д. «Сахаада» диэн хоһоонугар «….айыыҥ аймаҕыттан хастара хааларын ааҕан көрөөр, – оччоҕо, баҕар, хойут буолуоҕа» диэн суруйан турар. Дьиҥ билиини илдьэ сылдьар дьоннуун алтыһар Дьылҕа бэлэҕэ, кинилэр кэлэр кэскил туһугар этэ-тыына сылдьар кэмнэрин куоттарбакка сылдьарбыт буоллар, сыыһарбыт аҕыйыа, табарбыт элбиэ, эрэлбит күүһүрүө этэ.
Кэлэр кэнчээри ыччат, нэһилиэк дьоно омук быһыытынан охтон биэрбэт туһугар, саргыны салайсар туһугар дириҥ ис хоһоонноох, ис тыыннаах «Саҥа киһи: кэм уонна үгэстэр” түһүлгэбит олохтонно.

Быһаарыы:

«1)Мин дойдум – мин дьиэм. 2) Мин дьиэм – мин дьонум. 3) Мин дьонум – мин доҕотторум. 4) Мин доҕотторум – мин дьылҕам. 5) Мин дьылҕам – мин дьыалам. 6) Мин дьыалам – мин дьарыгым. 7) Мин дьарыгым – мин дьаныарым. 8) Мин дьаныарым – мин дьоҕурум. 9) Мин дьоҕурум – мин дьулуурум. 10) Мин дьулуурум – мин дабааным. 11) Мин дабааным – мин дьолум. 12) Мин дьолум – мин дойдум». Иоган Максимов

Анна ХОЛМОГОРОВА, Чурапчы, Чакыр.