Чэй – саамай тарҕаммыт утах

Ахсынньы 15 күнүгэр Чэй аан дойдутааҕы күнэ бэлиэтэннэ.

Чэйи аан бастаан Кытайга иһэр буолбуттара. Үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, 5 тыһыынча сыллааҕыта Соҕуруу Кытай императора Чен Нунге итии уулаах чааскытыгар алҕас чэй сэбирдэхтэрэ түһэн, өҥүн, амтанын уларытан, этин-сааһын устун дьырылаан киирэн, күүс-сэниэ эппиттэриттэн, бу утах туһалааҕын билбит уонна тарҕаппыт.

Онтон биһиги эрабыт 220-280 сылларыгар Кытайга чэйи элбэхтик үүннэрэн, атыылыыр буолбуттара докумуоннарга суруллубут. Бастаан баайдар, тойоттор эрэ иһэр утахтара эбит. Онтон Х үйэ диэки Кытайга бары иһэр буолбуттар, атыы-эргиэн дэлэйбит.

Европаҕа чэйи XVI-XVIII үйэлэргэ аҕалбыттар. Англия хоруолугар 1664 сыллаахха амсаппыттарын кэнниттэн, хоруол элбэх чэйи аҕаларга сорудахтаабыт. Ол эрээри, 18-с үйэҕэ эрэ маассабайдык иһиллэр буолбут.

Оттон Арассыыйаҕа чэйи Европаҕа кэлиэн инниттэн иһэллэр эбит. 16-с үйэҕэ Монголияттан, Кытайтан быһалыы аҕалан, Сибииргэ иһэллэрэ биллэр. 1665 сыллаахха нуучча посола Иван Перфильев ыраахтааҕыга Кытайтан чэй кэһиилээх кэлбит.

1740 сыллаахха Уралга бастакы сылабаары оҥорбуттара, онтон 1778 сыллаахха Тулаҕа бастакы мастарыскыай аһыллыбыта. 1833 сылтан Крымҥа чэйи үүннэрэр буол­буттара. 19-с үйэ бүтүүтэ чэйи оҥорор баабырыка үлэлээбитэ.

ССРС-ка Чэй дьыалатын сайыннарар судаарыстыбаннай бырагыраама үлэлээн, Грузияҕа, Азербайджаҥҥа уонна Краснодарскай, Ставропольскай кыраайдарга үүннэрэр буолбуттара. Онон бэйэбит дойдубутугар үүннэриллибит чэйи иһэр буолбуппут.

Чэй суортара

Чэй суорда хайдах көөнньөрөн (ферментация) оҥоһуллубутуттан тутулуктаах. Чэй сэбирдэхтэрин имитэн, сүмэһинин таһааран баран, хас да күн көөнньөрөллөр, ол онтон хайдах амтаннаах, хойуу, кытаанах буолара тутулуктанар.

Күөх чэй – мөлтөх көөнньөрүүлээх, амтана сымнаҕас, өҥө күөхтүҥү.

Хара чэй – күүстээх көөнньөрүүлээх, хараҥа өҥнөөх, хойуу, аһыытыҥы амтаннаах.

Үрүҥ чэй (улун) – манна чэй үнүгэстэрэ эбиллэллэр, күөх чэйдээҕэр хараҥа өҥнөөх, тылга минньигэс амтан кэлэр.

Азиаттар күөх чэйи, туроктар, индиецтэр хара чэйи иһэллэрин сөбүлүүллэр. Англичаннар үүтү, европеецтэр лимону эбэллэр, нууччалар дыргыл сыттаах оттору (мээтэни, боҕуруоскай оту, мелиссаны, душицаны), отоннору эбэллэрин ордороллор.

Чэй арааһа

Тибет чэйэ

Күөх чэй, мээтэ, дөлүһүөн, ромашка, ытырыык от, лимонник, лавр сэбирдэҕэ, липа хатырыга, эхинацея.

Бу чэй эмтээх оттордоох буолан, доруобуйаҕа үчүгэйдик дьайар, эт-хаан иһиитин тохтотор, иммунитеты бөҕөргөтөр, искэ-үөскэ туһалаах. Тибет манаахтара сөбүлээн иһэллэр.

Облепихалаах, апельсиннаах чэй

Апельсин – 1 уст., облепиха – 150 г, корица – 0,5 ч. нь., мүөт – 3 ост. нь., гвоздика – 2 уст.

Апельсин хаҕын түөркэлээҥ, маҕан хаҕын тыыппаккыт. Апельсины ыраастаан баран, облепиханы кытта блендергэ эрийтэриҥ, сиидэлээҥ. Сүмэһинин туспа ууруҥ. Көстүрүүлэҕэ уган, ууну, корицаны, гвоздиканы, апельсин хаҕын кытта оргутуҥ. Сойо түспүтүн кэннэ, апельсин сүмэһинин, мүөтү эбиҥ.

Ньээмтэн чэй

Ньээм-ньээм сибэккилэрэ – 12-14 уст., уу – 500 мл, мүөт – 2-3 ч. нь.

Араҕас сибэккилэртэн күөх болчуохтарын арааран баран, субу оргуйбут ууну кутан, 5 мүнүүтэ туруора түһүҥ. Мүөтү эбэн булкуйуҥ.

Бу чэй үөс тахсарыгар олус туһалаах, элбэх битэмииннээх.

Үүттээх, сакалааттаах чэй

Үүт – 250 мл, хара чэй – 1 бакыат, үрүҥ сакалаат – 40 г, ытыйыллыбыт чөчөгөй, корица, түөркэлэммит сакалаат.

Үүтү оргутуҥ, чэй бакыатын угуҥ. Үүт оргуйан эрдэҕинэ, уотун араарыҥ, 1-2 мүнүүтэнэн чэйин хостооҥ. Мөлтөх уокка туруоран баран, сакалааты угуҥ, ууллуор диэри кэтэһиҥ. Иһиккэ кутан баран, үрдүн ытыйыллыбыт чөчөгөйүнэн, корицанан, түөркэлэммит сакалаатынан киэргэтиэххэ сөп.

Сыырдаах чэй

Уу – 1200 мл, чэй – 1 ост. нь., фрукта сироба, лимон сүмэһинэ, муус – 2 ытыс, кириэм-сыыр – 120 г, үүт – 2 ост. нь., саахар пуударата – 3-4 ост. нь., 33% сыалаах чөчөгөй.

Чэйи көөнньөрөн баран, сойутуҥ. Сиробу, лимон сүмэһинин эбэн, булкуйан баран, иһиттэргэ кутуҥ, мууһу эбиҥ. Кириэм-сыыры үүтү, саахар пуударатын кытта холбоон баран, миксеринэн үллүөр диэри ытыйыҥ.

Атын иһиккэ тымныы чөчөгөйү күүгэн буолуор диэри миксеринэн ытыйыҥ. Онтон сыырдаах маассаны уонна чөчөгөйү сэрэнэн холбоон баран, эмиэ ытыйыҥ.

Муустаах чэйдээх ыстакааҥҥа үрдүгэр 3-4 ост. нь. кириэми ууруҥ.

Бу чэйи Тайбаан арыыга толкуйдаан оҥорбуттар. Куйаас күҥҥэ сөрүүкэтэр, олус минньигэс утах.

Дьаабылыкалаах чэй

Уу – 1 л., дьаабылыка – 5 уст., хара чэй – 4 бакыат, мүөт – 1-2 ч. нь., корица.

Көстүрүүлэҕэ ууну оргутуҥ. Дьаабылыкалары хахтаан баран, ууга хаҕын эрэ кутаҕыт. Дьаабылыканы бэйэтин аска туттуоххутун сөп. Чэйи уган баран, мөлтөх уокка 5 мүнүүтэ оргуйа түспүтүн кэннэ, сойутан, мүөтү, корицаны кутуҥ.

Истиэп чэйэ

Уу – 1 л., хара чэй – 2 ост. нь., туус – ¼ ч. нь., ынах арыыта – 2 ост. нь., үүт, эбэтэр, чөчөгөй – 120 мл.

Уу оргуйбутун кэннэ, чэйи кутуҥ, өссө 2 мүнүүтэ оргутуҥ. Булкуйан баран, сиидэлээҥ, тууһу, арыыны, үүтү кутуҥ уонна миксеринэн 2-3 мүнүүтэ ытыйыҥ.

Бу чэй олус тотоойу, иһэн баран, аһаабакка да сылдьыахха сөп.

Хаартыскалар: HTTPS://PXHERE.COM ылылыннылар