Ченяновтар тиэргэннэригэр үрүҥ баарыс туртайар…

Ийэ сайын үгэннээн турар кэмигэр кэтэх дьиэлээх дьон тиэргэннэрин араастаан киэргэтэн оҥороллоро үгэскэ кубулуйда.

Социальнай ситимнэргэ ураты көстүүлээх тиэргэннэр хаартыскаларын таһааралларын үгүспүт кэрэхсии көрөбүт. Соторутааҕыта тиэргэннэригэр мас хараабыл турар хаартыскатын көрөөт, “тыый, “Сатабыл” дьоруойдара кинилэр эбиттэр!” дии санаатым. Дьэ, уонна Мэҥэ Хаҥалас улууһун Маттатыгар эрийдим. Онон бүгүҥҥү “Сатабылга” Матта нэһилиэгин ытыктанар сис ыалын тапталлаах ийэтэ, мааны эбээтэ Марфа Ченянова ыалдьыттыыр.

Мас хараабыл идиэйэтэ

— Марфа Петровна, хайдах бу саха ыалын тиэргэнигэр үрүҥ баарыстаах мас хараабыл өйдөбүнньүгэ баар буолан хаалбытын кэпсээ дуу. Туох эрэ төрүөттээҕэ буолуо?

— Муора тиэмэтэ — биһиги дьиэ кэргэн тыын эйгэбит. Кэргэним Павел Дмитриевич эдэригэр “Смекалистай” диэн мууһу солоон айанныыр хараабылга (ледокол) уонтан тахса сыл муораҕа уста сылдьан арадьыыстаабыта. Онтон ыал буолан, 40‑тан тахса сыл төрөөбүт Маттабытыгар олохсуйан олоробут. Ол да буоллар, аҕабыт ыра санаа оҥостубут идэтин өйдүү-саныы сылдьар, муоратын умнубат. Өрүү уһана сылдьар киһини өйүүр буоллаҕым. Ол иһин тиэргэммэр араас тутууну былааннаан оҥорторор киһи быһыытынан, былырыын “хараабылла оҥоруохха” диэн этии көтөхпүтүм. Киһим сөбүлэһэн, тобох-ибэх харбылы мунньан, туһаҕа таһааран барбыппыт.

Аһаҕас халлаан анныгар түмэл

— Хараабылгыт ыраахтан “туртайан” көстөр буолан, киһи хараҕар тута быраҕыллар. Төһө үрдүктээҕий?

— Үрдүгэ — 3 м, уһуна — 5 м. Уруккуттан “кэнэҕэс оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр хаалларан, хараабыл туппут киһи…” диэн ыра санаа оҥостор этибит. Орто уолбут Павел Ченянов муора пехотатыгар сулууспалаабыта. Онон киниэхэ эмиэ муора чугас. Аҕабыт муоратын ахтар буолан, оҕолоругар мас хараабылы оҥорон биэрэр этэ. Оҕо сылдьан түөрт оҕобут ол хараабылларын уһуннара оонньуу улааппыттара. Онон ити мас хараабыл кинилэргэ өрүү оҕо саастарын саната туруоҕа. Дьиэбит иннигэр үрдүк мас олоххо туруордубут. Онон, кырдьык, ааһан иһэр дьон бэркэ интэриэһиргээн көрөллөр. Дьиэбит аттыгар өссө ыалбыт Иннокентий Свинобоев‑Тыыннаахап — Саха сиригэр аатырбыт ат баайааччы, САССР ат успуордун маҥнайгы үтүөлээх тириэньэрин өйдөбүнньүгэ турар. Онон нэһилиэк биһиги диэки эҥэрэ аһаҕас халлаан анныгар турар түмэл курдук диэххэ сөп. Дьон үксүгэр “тоҕо маҥан өҥнөөх хараабылый?” диэн ыйытар. Нууччалыы эттэххэ, “Белеет парус одинокий…” буоллаҕа.

Айар куттаах Ченяновтар

— Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр ааттаах-суоллаах Ченяновтар төрөппүттэриттэн бэрдэрбит айар куттаах эбиттэр дии?

— Биллэн турар, бу барыта “оҕолорбут, сиэннэрбит ньээкэ уйаларыгар тардыстыннар” диэн санааттан оҥоһуллар. Баҕарбыт киһи тугу баҕарар айыан-тутуон сөп. Мин сакааһым да элбэҕэ бэрт буолан, кэргэним уонна кыра уолум өрүү уһана сылдьар дьон. Былааным билигин да үгүс. Аны хараабыл аттыгар сиэмэнинэн оҥорбут хайаларбыт тураллар. Онтон күрүлгэн түһэр. Ол аттыгар сынньанар “беседкалаахпыт”, фонтаннаахпыт. Өссө да араас тутууну сыыйа эбэн иһиэхпит.

Оҕолор айар-тутар эйгэлээх дьон буолан, уоппускаларыгар эрэ кэлэн бараллар. Түөрт оҕобут бары ыаллар, онон сиэннэр да элбэхтэр. Улахан уол Сэмэн бэйэтэ айар устуудьуйалаах, лааҕыр аһан үлэлэтэ сылдьар. Орто уол Павел, режиссер буолан, киинэ уста барыахтаах. Кыыспыт Умсуура эмиэ ыҥырыыга сылдьар ырыаһыт, күн солото суох. Онон оҕолор бары айар эйгэлээх буолан, уоппуска да ылар бокуойа суох дьон. Кыра уол Дмитрий учуутал кэргэниниин Маттаҕа олохсуйан олороллор. Онон кинилэр биһиэхэ өрүү киирэ-тахса сылдьаллар. Ыччаттарбыт айар-тутар кэмнэрэ буоллаҕа, этэҥҥэ эрэ сырыттыннар. Кинилэр ситиһиилэрэ — биһиги үөрүүбүт. Айылҕаттан айдарыллан тахсыбыт дьон. Биһиги кинилэри “култуураҕа дуу, ускуустубаҕа дуу барыҥ” диэн анаан такайбатахпыт. Оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр сыанаттан түспэт этилэр. Ол ону биһиги өйүүр, хааччахтаабат этибит. Бары үлэҕэ эриллэн улааппыт оҕолор. Оччолорго уонча сүөһүнү ииттэрбит, сылгылардаах этибит. Онон Матта Ченяновтара бары кыра эрдэхтэриттэн сүөһүнү көрө-истэ улааппыттара, тыа сирин үлэтигэр сыстаҕас ыччаттар.

Айар кут — өбүгэттэн

— Марфа Петровна, эйиэхэ уонна Павел Дмитриевичкэ, чахчы, өбүгэлэргитигэр айар-тутар куттаах дьон бааллара буолуо ээ.

— Оннук — уус удьуордарбыт төрүт култуураҕа сыһыаннаах дьон. Кэргэним дьоно айар-тутар эйгэлээхтэр. Ийэтэ Прасковья Петровна Кычкина сэллик ыарыылаах оҕолору чэбдигирдэр оскуолаҕа иитээччинэн үлэлээбитэ. Нэһилиэккэ култуурунай-маассабай үлэни салайара. Валерий Ноевы уонна Галина Шахурдинаны уһуйбут киһинэн буолар. Мин дьонум уустар, төрүт култуураҕа эмиэ сыһыаннаахтар. Бииргэ төрөөбүт убайдарым айар куттаах дьон, кинилэр оҕолоро үҥкүүһүттэр, фольклорга сыһыаннаахтар. Онон кэргэмминиин уус төрүттээх буолан, хайдах да өр уһаммакка сылдьыбаппыт, анаан кыдьыгыран уһанабыт. Киэргэниэхпин баҕардахпына, кэргэним уонна уолум мин эскииспинэн тимири “ыллаппытынан” бараллар. Мин бэйэм кинилэргэ эмиэ кыттыһабын. Онон алтантан оҥоһуллубут киэргэллэрдээхпин. Кыһын-саас дьиэнэн уһанабыт. Ол да иһин хараабылга тиийэ оҥорор буоллахпыт.

…Ити курдук, айар куттаах Матта сис ыала Ченяновтар, кырдьык да, аһаҕас халлаан анныгар түмэл курдук тиэргэннэрин киэргэтэн эрэллэрэ хайҕаллаах суол. Билигин бары барыта дэлэй үйэтэ. Этэргэ дылы, баҕа эрэ наада. Уонна, биллэн турар, дьиэ кэргэн биир тыына, өйдөһүүтэ, кэрэҕэ уонна сырдыкка тардыһыыта. Ченяновтар холобурдара батыһыннарыылаах буоллун диэн санааттан бүгүҥҥү “Сатабылга” күннээҕи түбүктэриттэн ордон, олохторун ис хоһоонун байытар ыал туһунан анаан сырдаттым.