Чэппиэрдээҕи хаһыат киһи ааҕа олоруох матырыйааллардаах

Бүгүн “Саха сирэ хаһыат киһи аахтар ааҕа олоруох олус интэриэһинэй матырыйааллардаах таҕыста.

Аны күһүн, балаҕан ыйыгар Арассыыйаҕа 4 тыһыынчаттан тахса  быыбар хампаанньата ыытыллыа, ол иһигэр араас таһымнаах сүрүн,  эбии уонна хос быыбардар: 21 эрэгийиэҥҥэ РФ субъектарын үрдүкү  дуоһунастаах сирэйдэрин, 20 эрэгийиэҥҥэ РФ субъектарын сокуону  таһаарар уорганнарын дьокутааттарын, 12 эрэгийиэҥҥэ муниципальнай тэриллиилэр уонна административнай кииннэр бэрэстэбиитэллээх  уорганнарын дьокутааттарын, Госдуума биир дьокутаатын эбии талыахтара. Оттон Саха сиригэр киэҥ хабааннаах быыбардарынан,  биллэн турар, Ил Дарханы уонна норуот дьокутааттарын талыы буолар. Итини сэргэ Дьокуускай куорат Дууматын,  9  улуус баһылыгын итиэннэ 21 оройуон сэбиэтин дьокутааттарын талыахпыт. Быыбар күрэстэһиитэ хайдах саҕаламмытын бүгүҥҥү хаһыакка суруналыыс Сайаана Львова билиһиннэрэр.

Спартакиада аһыллыытыгар Амма улууһун бары бренд буолбут бэлиэлэрин арыйан көрдөрдүлэр. Ол курдук, Амма  сардаанатын, дьэдьэнин, бурдугун, ыраас уутун тэҥэ эбии бэһис саҥа бренд-бэлиэ (символ)  — Хайа сүрэхтэниитэ буолла. Амма аатырбыт хайалара  — Суруктаах хайа, Өнтө хайата, Короленко хайата, Харчылаах хайа, Харама хайата номоххо киирэн, кэпсэлгэ сылдьаллар. Бу туристар саамай сылдьар сирдэринэн буолаллар. Онон Харама хайатын ис  хоһооно уус-уран дьүһүйүү сүрүн көстүүнэн буолан, дьон  болҕомтотун тардыан тарта. Тэрээһин сиэрин-туомун режиссера — Татьяна Чаранская.  Театрализованнай көстүү сценарийын саха аатырбыт бэйиэтэ Саргылаана Гольдерова-Саргы Куо суруйбут. Кинилэр  иккиэн Амматтан төрүттээх буолан, төрөөбүт дойдуларын олус истиҥник арыйдылар. Спартакиада туһунан икки балаһанан суруйбут матырыйаалбын ааҕыҥ уонна сэргээҥ.

Ааҕааччы интэриэһиргиир “ыйыт-хоруйдуубут” балаһатыгар дьиэ-уот, нолуок  боппуруоһугар, олоххо-дьаһахха сыһыаннаах ыйытыыларга эппиэт ааҕааччы интэриэһин тардыаҕа.  Холобура, “ мин тыа сиригэр киэҥ уһаайбалаахпын. Ону аҥаардаары гынабын. Онно туох ирдэнэрий?” эбэтэр “Уоппускабар Иссык-Кульга сынньана, эмтэнэ барыахпын баҕарабын. Сонотуоруйга таһыттан да сылдьан эмтэниэххэ сөп дуо?” ити курдук хас да араас ыйытыыларга тустаах хоруйдары суруналыыс Женни Стрюкова  бэлэмнээбитин ааҕыҥ, сэргээҥ.

Сыл аайы оҕо эмсэҕэлээһиннээх, ардыгар өлүүлээх иэдээн  өрөспүүбүлүкэҕэ тахса турар. Халлаан сылыйда даҕаны аһаҕас түннүктэн  оҕолор түһэн эмсэҕэлииллэр. Тоҕо кэлиҥҥи кэмҥэ бу көстүү аһара дэлэйдэ? Сүрүн төрүөт — таас дьиэлэр аныгы улахан  түннүктэрэ буолаллар. Урукку КПД, хрущевка дьиэлэр түннүктэрэ кыра бордууһуналаах буоллаҕына, билигин эркин саҕа түннүктэр биир тутааҕы эрийэ туттуҥ да, нэлэс гыналлар. Онуоха үгүс төрөппүт сөрүүн  салгыны киллэрээри москитнай сиэккэни тиирэ тардар буолла. Маннык сиэккэни оҕо харысхал курдук өйдөөн тайанаары быстахха былдьанар. Кэлиҥҥи кэмҥэ оҕо өлүүлээх түбэлтэлэри ырытан суруйда суруналыыс Ульяна Захарова.

Эмиэ биир сытыы тиэмэ – оҕону төрөппүт уонна иитэр дьон кырбаан эчэтиилэрэ чаастатык бэлиэтэнэр буолла. Бу тиэмэни ырытта суруналыыс Егор Карпов. Кини Саха сиринээҕи психо-неврологическай диспансер психиатр бырааһа Галина Золкинаны кытта кэпсэтиитэ матырыйаалы олус дириҥ ис хоһоонноото. Психолог бэлиэтииринэн, бу маннык сыһыан ылбычча үөскээбэт, өр кэм хас да түһүмэ ҕинэн сай дар, түмү гэр итинниккэ тиийэр. Сырыы аайы бырастыы гыннарыы, андаҕайыы… Маннык “хачыалга” өр олорбут сиэртибэ бэйэтэ билбэтинэн үөрэнэн хаалар, барытын буолуохта аҕын курдук ылынар. Өр кэм түктэри сыһыаҥҥа убаммыт дьахтар хараны-үрүҥү араарбат турукка сылдьар буолар. Сиһилии бүгүҥҥү хаһыакка ааҕыҥ.

Сэргэлээххэ Саха сирин бары муннуктарыттан  үөрэххэ, сырдыкка, кэрэҕэ таласпыт сэргэх ыччат мустар. Бу — ыччат ыллыыр ымыыта, талаһар ырата, таптал уйата, куорсун анньынар сирэ. Бүгүн хаһыат “Эдэр саас” сыһыарыытын устудьуон Эльдар Садовников бэлэмнээн таһаарда. Билиҥҥи ыччат тугунан тыынарын устудьуон эйгэтигэр буһа-хата сылдьар эдэр киһи ырытыылара олус сэргэх.

1980  сыллаахха Өлүөхүмэттэн сылдьар доҕорум: “Москваттан бэрэпиэссэрдэр кэлбиттэр, туох эрэ “Пешкин” (Щепкин диэри)  диэҥҥэ докумуоннары туталлар үһү”, — диэн кэпсээннээх буолан биэрдэ. Инньэ гынан, туох да бэлэмэ суох дьон, интэриэһиргээн да буолуо, урукку “Чароит” дьиэтигэр тыйаатырга тиийдибит. «Пешкиҥҥэ» эксээмэннэрбин барытын үчүгэйдик туттарбытым кэннэ аны артыыс маастарыстыбатыгар холоннум”. Бу курдук суруналыыс Надежда Егорова ханнык артыыстыын кэпсэппитин “Итии чэй” балаһаҕа ааҕыҥ.

Тыа сиригэр аны “үлэ суох” диэн өйдөбүл  сүтэн эрэр. Төрүөтэ — дууһаҥ сытар туһалаах дьарыккар таба  тайанан, социальнай  хантараак өйөбүлүнэн  туһаныы. Бүгүҥҥү хаһыакка Үөһээ Бүлүү Өргүөтүн уонна Амма Эмиһин эр дьоно бэйэлэрин сөбүлүүр дьарыктарынан үлэлии сылдьалларын туһунан суруйуубун ааҕыҥ.

Быйыл Өймөкөөн улууһугар өрөспүүбүлүкэтээҕи  Олоҥхо ХVI ыһыаҕын туһунан икки бэртээхэй матырыйаал таҕыста. Биирэ аатырбыт фольклорист-учуонай Василий Илларионов бэйэтин санаатын туһунан суруйуута, иккиһэ суруналыыс Надежда Егорова Алексей Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй 99 сыллааҕыта Ил ыһыаҕын ыспыт Үрэх төрдүгэр сылдьыытын туһунан киһи арахсыбакка ааҕа олоруон сөптөөх кэрэхсэбиллээх матырыйааллара бэчээттэннилэр.

«Саха сирэ» хаһыаты ааҕа, сонуннарын билсэ охсорго  тиэтэйиҥ.