Чурапчы улууһун 95 сылынан: Киэн туттар Далбар Хотуттарбыт

Бу үбүлүөйдээх  сылга биһиги улууспутугар култуура,искусство эйгэтигэр ойуччу тутан, чаҕылхай, уратылаах, туруулаһар дьулуурдаах, уустуктарга тулуурдаах, өркөн өйдөөх, хорсун санаалаах Далбар Хотуттар диэн өрүүтүн сөҕөр-махтайар уонна ыччаттары кинилэр үтүө холобурдарыгар уһуйар сырдык ыралаах, үгүс сылларга дьиэ кэргэмминээн иитиэхтээбит санааларбытын эһиэхэ саас-сааһынан кэпсиэхпин баҕарабын.

Решетникова Аиза Петровна

(10.02.1945 с — 10.05.2024 с)

Саха АССР үтүөлээх артыыската, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, И.Архипова фондатын кыһыл көмүс мэтээлин уонна лауреатын аатын ылбыта.

Москватааҕы консерватория иһинэн Музыкальнай оскуола фортепиано факультетын 1971 с. бүтэрбитэ. 1975 с. кэтэхтэн ассистентура салаатыгар стажировкаламмыта. Дьокуускайга телерадиоҕа концертмейстердаабыта. Кини классическай, сэбиэскэй, национальнай музыка төлөннөөх пропагандиһа. Фортепианнай музыка кэнсиэртэригэр национальнай музыка жанр быһыытынан аан бастаан көрөөччүгэ иһиллиитигэр Аиза Решетникова  улахан өҥөлөөх. Саха композитордарын айымньыларынан кэнсиэртэрэ Москваҕа, Ленинградка, Башкирияҕа, Бурятияҕа, Румынияҕа толоруллубуттара. Кини фортепианоҕа оонньооһунугар сахалар айымньылара Бүтүн Сойуустааҕы араадьыйаҕа, “Мелодия”фирма грамзапиһыгар уһуллубуттара. 1977 с. Дьокуускай тэлэбиидэнньэтинэн  “Оонньуур уонна кэпсиир Аиза Решетникова” диэн классическай музыкаҕа аналлаах  кэнсиэртиир цикл бэриллэр буолбута. Тэлэбиидэнньэҕэ уонна араадьыйаҕа “Фортепианнай кэнсиэр историята” диэн цикллар оҥоһуллубуттара. “Якутия музыкальная”, “Композиторы Якутии”, “Избранные страницы якутской музыки” диэн биэриилэри дьон сэргээн истэр буолбуттара. 1979-1982 сс. Саха сирин Композитордарын сойууһун эппиэттиир сэкирэтээринэн үлэлээбитэ. “Фонд сюжетных мотивов и музыка олонхо в этнографическом контексте” диэн 25 сыллаах үлэтин түмүгэ 480 страницалаах  монография буолан, “Бичик” кинигэ кыһатыгар күн сирин көрбүтэ. 20-чэ сыл олоҥхону уонна хотугу олохтоох омуктар эпостарын үөрэппитэ.Музыковед быһыытынан “Кыыс Дэбилийэ” олоҥхоҕо структурнай 80 ырытыыны оҥорбута. Баһаам элбэх матырыйаалы мунньан, ол баазатыгар 1991 с. Музыка уонна фольклор мусуойун тэрийбитэ. Бу кэм устата 3 улахан кэмпириэнсийэни ыыппыта. Аиза Петровна Решетникова — саха дьахталларыттан бастакынан музыка эйгэтигэр суоҕу баар оҥорбут, Музыка уонна фольклор мусуойун тэрийбит сүдү талаан, диэн сүгүрүйэбит.

Посельская  Наталья Семеновна

РФ уонна СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, П.А.Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата.СӨ Бэрэсидьиэнин “Барҕарыы” фондатын, П.А.Ойуунускай аатынан СӨ Государственнай бириэмийэтин лауреата, “Үлэҕэ килбиэнин иһин” уонна “Үлэ бэтэрээнэ”  мэтээллэрдээх.

              (12.04.1946- 08.07.2011 с.)

Новосибирскайдааҕы хореографическай училищены бүтэрбитэ уонна Саха музыкальнай тыйаатырыгар балеринанан, 1991 сылтан Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатырыгар педагог-репетиторынан үлэлээбитэ. Ленинградка, ГИТИС-кэ педагогическай стажировкалары  барбыта. 1992 с. М.Н.Жирков аатынан Музыкальнай училище иһинэн хореографическай салаа аһыллыбыта. Бу отделениены Н.С.Посельская салайбыта. Преподавателлэри сүүмэрдээбитэ, тэрээһин үлэнэн  дьарыктаммыта. Эрчиллэр саалалары арендаласпыта. 90-нус сыллар саҕаланыыларыгар  Арассыыйа хореографическай  училищелара оҕолору үөрэппэт буолан барбыттара. Оттон балетнай труппа артыыстара пенсионнай саас кирбиитигэр кэлбиттэрэ. Н.С.Посельская Дьокуускайга балетнай оскуола аһылларыгар элбэхтик сыралаһан үлэлээн, дакаастаан, СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев өйөөн, 1995 сыллаахха Өрөспүүбүлүкэтээҕи хореографическай училищены астарбыта. Ол сылтан ыла училище 17 выпуһу таһаарда. 2001 с. үчилище үөрэнээччилэрэ Японияҕа Нагоя куоракка ыытыллыбыт куонкуруска кыттан, дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ Майя Плисецкая үрдүк сыанабылын ылбыттара. 2003 с. 10-12 саастаах оҕолор бөлөхтөрүгэр Грецияҕа үс бастакы миэстэни ылан, Ксения Лукина, юниордарга Павел Необутов уонна пааранан үҥкүүлээһиҥҥэ бу оҕолор иккиэн кыттаннар, триумф оҥорбуттара. Наталья Семеновна классическай үҥкүү искусствотыгар  олус бэрэниилээҕэ, ол туоһутунан  билиҥҥи кэм улуу хореограба, академик  Ю.Н.Григоровичтыын биир сибээстээхтик үлэлээһиннэрэ буолбута. Юрий Григорович “Лебединое озеро”, С.Прокопьев “Ромео уонна Джульетта” испэктээктэрин кэлэн туруоруута бу Саха норуотун хореографияҕа улахан ситиһиитинэн сыаналанар. Урукку өттүгэр балетнай труппа артыыстарын ахсаана аҕыйаҕынан “Кубалаах күөл” балет хаһан да тура илигэ. 1999 сыллаахха ол баҕа санаа сэтинньигэ туолбута. Манна өрөспүүбүлүкэтээҕи хореографическай училище устудьуоннара сүрүн күүс буолбуттара уонна көрөөччүлэри сөхтөрбүттэрэ. Н.С.Посельская көҕүлээһининэн “Арассыыйа култуурата 2001-2005 сс” бырагыраама иитинэн Дьокуускайга “Уһук Хоту, Сибиир уонна Дальнай Восток хореографическай училищеларын үөрэнээччилэрин физическэй сайдыыларын уратылара” тиэмэҕэ 1-кы научнай-практическай кэмпириэнсийэ ыытыллыбыта. 2005 сылга училище 10 сыллаах үбүлүөйүгэр “Гений Петипа!” диэн иккис научнай-практическай кэмпириэнсийэбуолбута. Онно Арассыыйа учуонайдара, хореографическай училищелар, Москваттан искусствобиллиилээх диэйэтэллэрэ, Саха сирин учуонайдара киэҥ бырагыраамалаахтык кыттыыны ылбыттара. Училище  Сэбиэтин кытта, училище инники үлэтигэрүөрэх бырагырааматын оҥороллор, подразделениеларынан үлэлэрин устуруктууратын чуолкайдаан, хонтуруоллууллар,  педагогическай үөрэтэр, иитэр үлэлэрин байыталлар. Үөрэнээччилэрин ахсааныгар, социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолууларыгар уопсайдарыгар олорор, аһыыр усулуобуйаларын хааччыйыыга күүскэ үлэлэһэллэр. Спецпредметтэр преподавателлэрэ сыллата Арассыыйа чулуу училищеларыгар баран классикаҕа, народнай-сценическэй, аныгылыы үҥкүүлэргэ үөрэнэн, квалификацияларын үрдэтэн кэлиилэрэ үгэскэ кубулуйбута. Наталья Семеновна педагогическай үлэ кандидата буоларга учуонай истиэпэҥҥэ үлэлэспитэ. Ол курдук, 2003 сыллаахха “Вестник республиканского хореографического училища Якутии” диэн кэрэ көстүүлээх, балет историятын киэҥник кэпсиир, кэрэхсэнэр сонун тиэмэлэрдээх сурунаалы сүрүн эрэдээктэр быһыытынан тэрийбитэ, аспыта. Манна хореографическай училищелар классическай үҥкүүгэ (1-2 үөрэх сылларыгар) үөрэнэллэригэр методическай босуобуйаны уонна кэмпириэнсийэ матырыйаалларынан босуобуйаны бэлэмнээн, бэчээккэ таһаартарбыта. 2004 с. Ю.Н.Григорович ыҥырыытынан артыыстар уонна хореографтар Бүтүн Арассыыйатааҕы “Молодой балет России” куонкурустарыгар тиийэн, дьүүллүүр сүбэ чилиэнин быһыытынан үлэлэспитэ. Кини“Балет” сурунаал “Учуутал” номинацияҕа “Душа танца” бирииһин хаһаайката буолар. Тэрийэр-салайар үрдүк профессиональнай дьоҕурдаах исписэлииһинэн биллэр.  Наталья Семеновна үлэтин өссө биир ситиһиитэ —ийэтин Аксения Васильевна Посельская үрдүк аатын бэйэтэ олохтообут хореографическай училищетыгар иҥэртэриитэ буолар.  Билигин бу училище Аксения Васильевна уонна Наталья Семеновна  Посельскаялар иккиэннэрин ааттарын сүгэр, кэлэктиип айар үлэ үөһүнэн сыаллаахтык-соруктаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар.Саха дьахталларыттан бастакынан үҥкүү эйгэтигэр суоҕу баар оҥорбут биир дойдулаахпытынан  киэн туттабыт!

Макарова Аграфена Дмитриевна

(24.02.1948-22.01.2018 с.)

СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,“За подвижничество культуры” бэлиэ хаһаайына. 1980 сыллаахха Ленинградка Н.К.Крупская аатынан Култуура институтун бүтэрбитэ, культпросвет училищеҕа преподавателинэн айымньылаахтык үлэлээбитэ. 1992 с. училище култуура уонна искусство колледжыгар уларытыллан тэриллибитэ. Дириэктэринэн Аграфена Дмитриевна Макарова анаммыта. Кини айымньылаахтык уонна көҕүлээһиннээхтик үлэлииргэ өрүү научнай төрүккэ олоҕурара. “Кулуубунай ринг”,“Бастыҥ үлэлээх Култуура  дьиэтин дириэктэрэ” курдук кулуубунай марафоннары ыытыы, үөрэхтээһиҥҥэ о.д.а. саҥа сүүрээннэри киллэрии көҕүлээччитинэн буолбута. 1990 с. Уһук Илин эрэгийиэнигэр Хабаровскай куоракка ыытыллыбыт НПК орто анал үөрэх тэрилтэлэрин преподавателлэрин ортолоругар ”Новатор”диэн айар лаборатория үлэтигэр кыттыыны ылбыта. Кини “ДХОКМ клубных мероприятий”, “Айар бөлөхтөр салайааччыларыгар көмө” методическай ырытыылара Хабаровскайга педагогическай идиэйэлэр аукционнарыгар туруоруллубута уонна үрдүк сыанабылы ылбыта.

1989 с. Москваҕа култуура училищеларын саҥа үөрэтэр бырагыраамаларын ырытан оҥорууга кыттыыны ылбыта.Кини ырааҕы өтө көрөр талааннаах тэрийээччи. Аграфена Дмитриевна көҕүлээһининэн уонна салалтатынан, училище Култуура уонна искусство колледжыгар бүүс бүтүннүү уларытыллан тэриллиитигэр үгүс өрүттээх үлэлэр ыытыллыбыттара. 1994 с. Илин Сибиирдээҕи култуура институтун кытта,  колледжы бүтэрбит оҕолору үһүс куурустан үөрэххэ киллэрии дуогабарын түһэрсибитэ. Онон кини икки сүһүөхтээх үөрэҕи ситиспитэ. 1995 с. колледж баазатыгар Илин Сибиирдээҕи Култуура уонна искусство академиятын филиалын астарбыта. Кини быһаччы кыттыытынан Арктика култууратын уонна искусствотын институтугар үөрэх бырагырааматын ситимин төрүтэ оҥоһуллубута. “Аҕыйах ахсааннаах норуоттар фольклордарыгар”, “Кыра сэлиэнньэлэргэ култуурунай-сырдатар үлэни тэрийээччи”, “Национальнай култуура”, телевидеотворчество, библиотековедение, музыкальнай бырагыраама звукооператордара, А.С.Федоров “Уһуйуу” ааптарыскай оскуолата диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи экспериментальнай былаһааккалар үлэлиир буолбуттара. Саҥа идэлэргэ үөрэтии бырагырааматын салайсан оҥорсубута. СӨ Бэрэсидьиэнин А.С. Николаев 2019 с. алтынньы 23 күнүнээҕи Ыйааҕынан Дьокуускайдааҕы Култуура уонна искусство колледжыгар А.Д. Макарова аата иҥэриллибитэ. Ити курдук, кини,  суохтан баары оҥорууга олус айымньылаахтык үлэлэспит биир дойдулаахпыт буолар.

Харайбатова Ольга Михайловна

РФ уонна СӨ култуураларын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ государственнай сулууспатын туйгуна, юридическай наука кандидата, доцент, В.А.Босиков аатынан СӨ Музыка Үрдүкү оскуолатын (институтун) профессора.

1950 с.ыам ыйын 30 күнүгэр Хайахсыкка төрөөбүтэ. Аҕата Ефимов Михаил Прокопьевич Аҕа дойду Улуу сэриитин 1 ст.уордьаннаах, “Хорсунун иһин” мэтээл кавалера, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Чурапчы улууһун бочуоттаах гражданина, 1938 с. учуутал, историк, лектор, 8 оҕо амарах аҕата, Ытык киһи этэ.Ольга Михайловна 1974 с. Хабаровскайдааҕы култуура институтун библиотечнай факультетын бүтэрбитэ. Идэтинэн үлэлээн иһэн, дьиэ кэргэнинээн Уус-Майаҕа көһөн тиийэннэр, онно библиотекардыы сылдьан, салайар үлэҕэ дьоҕурдааҕын билэннэр, оройуоннааҕы Култуура управлениетын начаалынньыгынан анаабыттара. 1985 с. “Дьугдьуур-золото” комбинат тэриллибитэ 50 сылынан ССКП райкомун идеологияҕа сэкэритээрэ Т.Е. Варламова көҕүлээһининэн, сахалыы ыһыах тэрийэн, сөхтөрбүттэрэ. 80-нус сыллар бүтүүлэрэ Дьокуускайга көһөн кэлбиттэрэ. Ольга Михайловна Култуура министиэристибэтин Научнай-методическай киинигэр үлэҕэ киирбитэ. 1989 с. Дьокуускай куорат Култуураҕа управлениетын начаалынньыгынан талыллыбыта. Ольга Михайловна 1990 сыллаахха, Дьокуускай куоракка сайыны көрсө Үрүҥ тунах Ыһыах ыспыт киһи диэн идиэйэлээх, куорат мэригэр П.Бородиҥҥа, вице-мэр С.Назаровка, компартия горкомун бастакы сэкэритээрэ А.Алексеевка ити этиитин ылыннарар.Дьэ онтон бэйэтин тула биир санаалаахтарын,култуура, искусство  диэйэтэллэрин, талааннаах дьонутүмэр: Уустаах Избеков, Федот Потапов, Лазарь Сергучев, Иннокентий Тарбахов, Виталий Андросов, Сима Толстякова, Клавдия Максимова, Анастасия Кардашевская, Ксенофонт Уткин, Дапсы, Гаврил Сивцев, Юрий Спиридонов, Н.И. Харлампьева уо.д.а. Олох ыкса көмөлөһөөччүтүнэн Т.Н.Протасова буолбута. Куорат ипподромун талбыттара. Дьэ, ити курдук, 1990-1998 сылларга Ольга Михайловна Харайбатова халыҥ хамаандата Туймаада туонатыгар Үрүҥ тунах ыһыаҕы тэрийэн, сөргүтэн, ыһыах дьон-норуот биһирэбили ылан,  сылтан сыл далааһыннанан, “Үс Хатыҥ”хочотун талан,  Саха норуотун  Улуу Ыһыаҕа ыһыллан,  араас омук дьонун тоҕуорутан, Үс саханы туругурдан кэллэ.Онон  Ольга Михайловна бу хорсун патриотическай тыыннаах идиэйэтин олоххо киллэрбит, суоҕу баар оҥорбут тумус туттар салайааччы Далбар Хотуттар бытыттан биирдэстэрэ буолар диэн  үүнэр сүһүөх ыччаттарбытыгар кэпсиибит. Ольга Михайловна Харайбатова Култуура,  духуобунай сайдыы министиэристибэтигэр уһун сылларга айымньылаахтык үлэлээн, билигин СӨ В.А.Босиков аатынан Музыка Үрдүкү оскуолатыгар профессор, юридическай наука кандидата, доцент. Кини М.Е.Николаев “Музыка барыбытыгар” бырайыагын салайааччытынан талыллан, айымньылаахтык үлэлии-хамсыы  сылдьар.

Гоголева Татьяна Афанасьевна

СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,  СӨ култууратын туйгуна, СӨ социальнай эйгэҕэ туйгуна, СӨ Бырабыыталыстыбатын 2 төгүллээх стипендиата, “Азия оҕолоро” МДФ стипендиата, “Золотой олень” өрөспүүбүлүкэтээҕи бириэмийэ лауреата, «Во славу и пользу республики» үөрэхтээһин уонна култуура фондатын лауреата, СӨ “Гражданскай килбиэн” Бэлиэ хаһаайына, Чурапчы, Уус  Алдан улуустарын бочуоттаах олохтооҕо,Чурапчы Алаҕар, Уус Алдан Суотту, Нам Хамаҕатта, Ньурба Чаппанда нэһилиэктэрин Ытык киһитэ.

”Хотугу сулус” Оҕо телерадиоакадемиятын салайааччыта, продюсер, режиссер. 1952 с. от ыйын 3 күнүгэр Дьокуускайга төрөөбүтэ. Аҕата Аҕа дойду Улуу сэриитин уонна Японияны кытта сэрии кыттыылааҕа. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн этилэр.

1974 с. Хабаровскайдааҕы култуура институтун бүтэрбитэ. 1993с. Омскайга, 2011 с. Севастопольга квалификациятын үрдэтиммитэ.

1986 с. Суоттуга норуодунай тыйаатыры аһан, үлэлэппитэ. 2001 с. Өктөмҥө наруодунай тыйаатыры аспыта. Модельер Августина Филиппова бастакы продюсера. 2004 с. «Говорят дети» Норуоттар икки ардыларынааҕы оҕолор пресс-кииннэрин дириэктэрэ. 2005 с. СӨ Бэрэсидьиэнин Ыйааҕынан «Культура мира на земле Олонхо” фольклорнай телебэстибээл тэрийээччи дириэктэрэ. 2000 с. Саха НКИК “Хотугу сулус” ОТРА толорооччу дириэктэринэн айымньылаахтык үлэлиир.

Татьяна Афанасьевна авторскай үлэлэрэ:  «Поют и танцуют Дети севера» — Ленин болуоссатыттан быһа эфирдээх бэстибээл.

1990 с. «Түһүлгэ»  телевизионной бырагыраамаҕа үлэлэспитэ.

СӨ норуодунай тыйаатырдарын телевизионнай бэстибээлэ.

1997 с. “Хотугу сулус” өрөспүүбүлүкэтээҕи телевизионнай куонкурус саҕаламмыта.

2000 с. «Семья года»телевизионнай бэстибээл саҕаламмыта.

Үөрэхтээһин бырагыраамата:

— «Россия — матушка моя»;

— «Мировая цивилизация»;

— «Родной мой край» үлэлэппиттэрэ. Онон Татьяна Афанасьевна Гоголева — суохтан баар оҥорбут элбэх тэрийэр үлэлэрдээх Далбар Хотун буолар.

Сидорова Елизавета Алексеевна 

СӨ үөрэхтээһиҥҥэ үтүөлээх үлэһитэ. 2007 с. РФ Бырабыыталыстыбатын  култуура эйгэтигэр Государственнай бириэмийэтин лауреата, РФ Наукаҕа миниистирин Бочуотунай грамотатынан уонна 2005 с. СӨ Бэрэсидьиэнин Грамотатынан наҕараадаламмыта.

Ахсынньы 18 күнүгэр 1954 с. Одьулууҥҥа төрөөбүтэ. 1979 с. СГУ омук тылын факультетын бүтэрбитэ. Хатылы орто оскуолатыгар француз тылын учууталынан, Субуруускай аатынан сопхуоска хомсомуол сэкэритээринэн, 1985-1991 сс.ССКП Чурапчытааҕы райкомун инструкторынан, идеологическай отдел сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 1993 с. Хабаровскайга Уһук Илиннэээҕи Салалта институтун бүтэрбитэ. 1993-2003 сылларга СӨ  Бэрэсидьиэнин  “Барҕарыы” Национальнай фондатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлээбитэ. 2003 с. ЮНЕСКО дьыалаларыгар СӨ Национальнай Кэмитиэтин хос бэрэссэдээтэлинэн, СӨ Ил Дарханын Юнеско дьыалаларыгар Комиссиятын эппиэттиир сэкэритээринэн үлэлиир.Кини биир саамай улахан ситиһиитинэн 2005 с.ЮНЕСКО биһиги сахалар героическай эпоспытын Олоҥхобутун киһи-аймах тылынан уонна материальнайа суох култууратын нэһилиэстибэтин уһулуччулаах айымньытынан биллэрэригэр сайаапканы бэлэмнээһиҥҥэ улахан, үгүс хайысхалаах тэрийэр үлэни ЮНЕСКО экспертэрин кытта ыытыспыта буолар. ЮНЕСКО штаб-квартиратыгар куонкуруһу тэрийээччилэр саха олоҥхотун докумуоннарын түһэрии Пакета үрдүк научнай хаачыстыбалаахтык толоруллубутун уонна олоххо киллэриигэ “Олоҥхону үйэтитиигэ,  олоҥхо сүппэтин туһугар үлэҕэ, олохтоох норуоттарга тарҕатыыга 2006-2015 сс. былаанын” оҥорбуттара чуолкайын, чопчутук туһуланан кичэллээхтик толоруллубутун бэлиэтээбиттэрэ. Олоҥхо киһи-аймах чулуу айымньытынан биллэриллибитин кэннэ СӨ Бэрэсидьиэнэ Штыров В.А. Ыйааҕынан Олоҥхоҕо үлэ Уон сыла биллэриллибитэ, Сэтинньи 25 күнэ — Олоҥхо күнэ диэн Ыйаах тахсыбыта.Ити ыйыллыбыт дьаһалларга, Норуоттар икки ардыларынааҕы, Арассыыйатааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраамаларга уонна бырайыактарга элбэх хайысхалаах тэрийэр уонна практическай үлэлэргэ өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай, научнай,  култуурунай олоҕор өтөн киириитигэр сүдү үлэни ыытыһан кэлбит Елизавета  Алексеевна Сидорова — суохтан баары оҥорууга  олоҕун анаабыт туруу үлэһит диэн үрдүктүк сыаналыыбыт. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ Олоҥхо Иккис уон сыллаах бырагыраамата үлэлии турар. Елизавета Алексеевна култуураҕа, наукаҕа, үөрэхтээһиҥҥэ, доруобуйа харыстабылыгар, информацияҕа  уонна технологияҕа ЮНЕСКО норуоттар икки ардыларынааҕы  уонна Арассыыйа экспертэрин  араас бырайыактары оҥорууга болҕомтолорун тардыыга, көмөлөһүннэриигэ, араас таһымнаах исписэлиистэр консультацияларын ылыыга уҕараабакка  үлэлиир-хамсыыр. Кини омук тылларын билэрэ,бырайыак хас биирдии деталыгар кичэйэн хонтуруоллаан үлэлэһэрэ, ирдэбиллээҕэ уонна бары уобаласка киэҥ далааһыннаах билиитэ сөхтөрөр, махталбыт бэлиэтинэн, сүгүрүтэр.

Игнатьева Яна Викторовна

ССРС култууратын туйгуна,СӨ уонна РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Гражданскай көҕүлээһиннэрин  туйгуна,Чурапчы улууһун уонна Болугур нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.

1954  с. сэтинньи 3 күнүгэр Чурапчы сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. 1975 с. Кемеровотааҕы култуураинститутун бүтэрбитэ. Дьокуускай куорат Култуураҕа отделын инспекторынан 1977-1986 сс.,  1986-1988 сылларга Дьокуускай куорат Октябрьскай оройуонугар култуураҕа  инспекторынан үлэлээбитэ. 1988-1992 сс.

Уобаластааҕы профсоюзтар Сэбиэттэрин култуураҕа отделын инструкторынан үлэлээбитэ. Яна Викторовна 90-с сыллартан  норуот маастардарын айарүлэлэрин көҕүлүүр, өйүүр, саха норуотун  искусствотын уран уус оҥоһуктарын сөргүтэр, тарҕатар үлэтин айымньылаахтык саҕалаабыта. 1991 с. “Симэх” галереяны төрүттээбитэ. 1996 с. Саха сирин уустарын айар сойуустарын тэрийсибитэ. Айар кэлэктииптэри, түмсүүлэри тэрийиини көҕүлээбитэ. 3000 норуот уран тарбахтаахтарын уонна маастардарын түмпүтэ. 1992 -1995 сс. Култуура тэрилтэлэрин профсоюзтарын ассоциациятын дириэктэринэн үлэлээбитэ. А.Е.Кулаковскай аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи Култуура уонна искусство киинин НМК лабораториятын начаалынньыгынан, 1995-2008 сс.“Симэх” уус-уран  галерея дириэктэринэн үлэлээбитэ. СӨ Норуоттарын Ассамблеятын уопсастыбаннай хамсааһынын хос бэрэссэдээтэлэ, СӨ Уопсастыбаннай палаататын чилиэнэ.Онон Яна Викторовна Игнатьева — өрөспүүбүлүкэ уран тарбахтаахтарын уһун сылларгатүмэн, салайан, саха  норуотун уран оҥоһуктарын маастардарын, уустарын, иистэнньэҥнэрин бастакынан көҕүлээбит, сайыннарбыт биир дойдулаахпыт диэн олус киэн туттабыт.

      Павлова Матрена Степановна

СӨ уонна РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,СӨ култууратын уонна искусствотын бочуоттаах үлэһитэ, СӨ Ыччакка бэлиитикэтин туйгуна,“Дьокуускай куоракка үтүөлэрин иһин” бэлиэ, СӨ“Килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлин хаһаайына, Хайахсыт нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, ЮНЕСКО иһинэн МИТ-тыйаатырдар Норуоттар икки ардыларынааҕы институттарын чилиэнэ, Норуоттар икки ардыларынааҕы  Оҕолор уонна ыччаттар тыйаатырдарын ассоциацияларын чилиэнэ, РФ театральнай диэйэтэллэрин сойууһун чилиэнэ буолар.

Матрена  Степановна бэс ыйын 15 күнүгэр 1959 с. Хайахсыкка күн сирин көрбүтэ. Төрөппүттэрэ Хоту көһөрүллүүгэ Эдьигээҥҥэ сылдьыбыт буоланнар, ол содулугар ийэтэ доруобуйатынан эрдэ олохтон туораабыта. Аҕата Степан Андреевич “Социализм  холкуос” бэрэссэдээтэлэ, Москваҕа  БСТХ быыстапкатын кыттыылааҕа, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин уонна Улуу Кыайыы үбүлүөйүнэй мэтээллэрдээҕэ. Сэттэ оҕону атахтарыгар туруорбут  Ытык аҕа буолар. Матрена Степановна төрөппүттэрин ааттарын үйэтитэн, А.П.Илларионов аатынан Хайахсыт оскуолатын бастыҥ үөрэнээччилэригэр истипиэндийэ олохтообута. 1980 с. Култуура училищетын бүтэрэн, кэргэнинээн Алексей Прокопьевич Павловтыын Хайахсыт  Култууратын дьиэтигэр үлэлэрин саҕалаабыттара. 1982 с. Чурапчы оройуоннааҕы Култуура дьиэтигэр ыҥырыллан, салгыы айымньылаахтык үлэлээн барбыттара. П.М.Решетников аатынан Чурапчытааҕы Норуодунай тыйаатыр солбуллубат артыыстара буолан, илин эҥэр, Бүлүү бөлөх оройуоннарынан гастролларга сылдьыталаабыттара. Өрөспүүбүлүкэтээҕи олус эппиэттээх куонкурустарга үгүстүк кыттыбыттара. 1985 с.“Табык” диэн сонун дискотечнай бырагырааманы бэлэмнээн, Матрена Степановна Мирнэйгэ  Ыччаттар өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиилэригэр кыттан, 3-с миэстэ буолан кэлбиттэрэ. 1986-1990-с сылларга Культпросвет училищеҕа преподавателинэн үлэлээбитэ. Ити сылларга “Сайыына-89”, ”Туйаарыма Куо-90” Аммаҕа кэрэ кыргыттар күрэхтэрин тэрийэн ыыппыта. СӨ Үүнэр көлүөнэ Государственнай тыйаатырын тэрийиигэ кэргэнинээн СӨ норуодунай артыыһа, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, РФ Бырабыыталыстыбатын лауреата А.П.Павловтыын 1989 с .утумнаахтык үлэлэһэн барбыттара. Алексей Прокопьевич Кисловодскайга Бүтүн Сойуустааҕы эстрада артыыстарын куонкурустарыгар кыттыбыта, Матрена Степановна продюсердаабыта. 1990 с. “Дьаабы…Дьиибэ..Дьээбэ” тыйаатыр бастакы юмористическай бырагырааматын таһаарбыттара. 1990 с.“Бочуот Знага”уордьаннаах Ленинградтааҕы Үрдүкү профсоюзнай оскуоланы бүтэрбитэ. Ити сыл Павловтар “Наара Суохтар”эстраднай миниатюра тыйаатырын тэрийбиттэрэ. Продюсер быһыытынан үлэлэһэн, Бүтүн Сойуустааҕы эстрада артыыстарын лауреаттарын уонна дипломаннарын күрэҕэр Москваҕа уонна  “Юморина-90” Бүтүн Сойуустааҕы юмор уонна сатира  бэстибээлигэр Киев куоракка кыттыбыттара.

1992 с. бэс ыйын 22 күнүгэр СӨ Бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев өйөбүлүнэн, СӨ Бырабыыталыстыбатын Ыйааҕынан “Наара Суохтар” судаарыстыбаннай миниатюра тыйаатыра буолбуттара. Ити сыл “Дьэ, илэ бардыбыт!”, 1993 с. “Бары үчүгэйи баҕаран туран…”, эмиэ ити сыл Рига куоракка «Море смеха-93»  үһүс Норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээлгэ  ыҥырыллан, кыттан кэлбиттэрэ. Москваҕа Эстрада тыйаатырын  бырааһынньыктааҕы бырагырааматыгар «Парад веселых мужчин», 1995 с.Турцияҕа Норуоттар икки ардыларынааҕы  бэстибээлгэ кыттыбыттара. 1997 с.  «Уой, дьэ накасаанньа…», 2003 с. «Күллэрээри – үөрдээри – олоххутун уһатаары» бырагыраамаларын таһаарбыттара.1998 с. “Наара суохчааннар” оҕо устуудьуйатын аспыттара. 2000 с. Култуура уонна искусство колледжыгар кэпсэтии жанрыгар актерскай салаа аһыллыытыгар  быһаччы кыттыыны ылбыттара. Ити курдук, СГУ саха филологиятын уонна култууратын факультетыгар кэпсэтии жанрыгар студия аһыллыытыгар үлэлэспиттэрэ. 2000 сылтан Юморга уонна сатираҕа саха государственнай тыйаатырын аһары ситиспитэ. Ити сылтан «Озорные ребята»диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи оҕо бэстибээлин, оскуолалар икки ардыларыгар КВН уонна «Радуга смеха» сыл аайы ыытан барбыттара. Матрена Степановна «Бриллианты смеха» бириэмийэни туттарыы церемониятын дириэктэринэн үлэлэһэр. 2008 сыллаахха үгүс өрүттээх  тэрийэр — салайар үлэтинэн Саха сиригэр эрэ буолбакка,  Норуоттар икки ардыларынааҕы улахан ааттаах-суоллаах түһүлгэлэргэ ситиһиилээхтик кыттаннар,  государственнай Үүнэр Көлүөнэ тыйаатырын  статуһун ылбыттара. Онон Матрена Степановна — сахаларга  суоҕу баар оҥорбут сүҥкэн үтүөлээх Далбар Хотун, диэн киэн туттабыт!

Дьэ, ити курдук,  култуура,искусство эйгэтигэр  Чурапчылар өрүү  киэн туттар Далбар Хотуттарбыт тустарынан, махтанан туран,  күндү ааҕааччыларбытыгар, кэпсээтим.

Мария ГЕРАСИМОВА — Сэҥээрэ,

ССРС култууратын туйгуна,

РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ,

СӨ култууратын уонна искусствотын

бочуоттаах үлэһитэ.