Чуукаар олоҕун олуктарыттан

Өтө көрөөччү

1982 сыл этэ. “Сэтинньи сэттистиир күүрээннээх күннэрин…”, сэбиэскэй дьон сиэринэн, параадтаан, сэлэлии хаамыынан ньиргиччи бэлиэтээн баран, үлэбитигэр тахсыбыппыт бастакы күннэрэ. Оччолорго биһиги, “Эдэр коммунист” эрэдээксийэтэ, суруналыыс Чуор чопчу эппитинии, “на углу Толстого-Курашова” турар икки этээстээх эргэ мас дьиэ бастакы этээһин уҥа муннугун ылан олорорбут. Кыараҕаһа бэрт буолан, хайа да хостон, таһырдьаттан ким киирэрэ-тахсара барыта иһиллэн олорор.

Ол күн сарсыардаттан сүрдээх тыаллаах-хаардаах  күн буолбута. Утаакы буолбата, эмиэ тас аан тэлэччи аһыллан, будулҕан туман оргучуйан киирэн, симэлийэ да эрдэҕинэ, «Ыччуу-ычча, бу туох ааттааҕы биттэммит халлаана буоллаҕай ээ…», – дии-дии, санныттан хаарын тэбэммитинэн, кэллиэгэбит Чуукаар киирэн кэлбитэ. “Прокопий Яковлевич, тугу эттэҥий?” — ким эрэ ыйытар. “Улахан киһи бараары гыннаҕа дуу, хайдах…”  — Чуукаар, ачыкытын сотто-сотто, үлэлиир остуолугар ааһар… Ол күн эбиэт кэнниттэн буолуо, ССКП Киин кэмитиэтин Генеральнай сэкирэтээрэ Леонид Ильич Брежнев өлбүтүн туһунан сурах кэлэн, соһуппута… Прокопий Яковлевич билигин бэйэтэ ол түгэни, сэмэйдик “өйдөөбөппүн” диир да, оннук чахчы баар этэ. Ол күн биһигини барыбытын, эрэдээктэри солбуйааччыбыт В. В., баҕар, туох эмэ ураты суолталаах дьаһал кэлиэҕэ диэн (эмиэ да сөп ээ, оччолорго), түүн 12 чааска диэри дьиэбитигэр ыыппатаҕа…

Борокуопай Чуукаар диэн, дьэ, итинник, бэйэтэ ис-иһиттэн ураты дьикти көрүүлэрдээх, хайа баҕарар быһыыга-майгыга бэйэтэ тус санаалардаах, үгүһү өтө көрөр ис күүстээх киһи дии саныыбын. Ону, тоҕотун мин Чуукаар “Олоҕум олуктара” (“Сайдам”, 2018 с. “Книжный маркет”-ка атыыга баар) диэн ахтыы-сэһэнин ааҕан баран, ситэри өйдөөбүтүм. Оттон бэйэҕит да санаан көрүҥ. Кини уоттаах сэрии саҕаланаатын кытта, 1941 сыл от ыйын ортотугар, өҥүрүк куйааска күн сирин көрбүт. Төрөөбүт дойдута Ньурба Чуукаара, Оҕуруоттаах диэн сир. Кинини ийэтэ холкуос бырабылыанньатын аттыгар турар сөрүүн ыскылаакка оҕоломмут. Сэриигэ бэбиэскэ туппут дьон ол күн оройуон киинигэр киирээри, уон сэттэ атынан бырабылыанньаҕа мустубуттар. Саҥа төрөөбүт оҕо ытыыр саҥатын истээт: “Сордоох, бу айылаах уоттаах сэриини көрсө төрөөбүтэ да баар, хаһан киһи буолаары”, — дэһиспиттэр. Ол барбыт дьонтон дойдуларыгар 1–2 киһи эргилиннэ эрэ, суох эрэ… Оттон саҥа төрөөбүт уолчаан, этэҥҥэ, тыыннаах ордубут. Кырдьыга, икки атаҕар бигэтик туруор
диэри, тулаайах аҥардаах уолчаан, аччыктаан-хоргуйан, тоҥон-хатан, араас оһолго түбэһэ сыһан, хаста даҕаны өлө сыспыт. Ол курдук, дьылҕата киниэхэ бэлэмнээбит кытаанах тургутууларын туораан, киһи-хара буолбут. Ама, оннук киһи үгүһү өтө көрөрүттэн соһуйуохпут дуо? Суох.

Ыччат хаһыатыгар

Инникини өтө көрөр буолан, Прокопий Яковлевич Прокопьев хаһыакка суруйар тиэмэлэрэ олус сытыы, бэйэлэрин кэмнэригэр (арааһа, билигин да…) тоҕоостоох буолаллара. Бу ааспыт үйэ 70–80‑с сылларыгар, баҕар сорохтор “улугуруу кэмнэрэ” диэххит да (хата биһиэхэ, суруналыыстарга, төттөрүтүн, олус интэриэһинэй кэмнэр этэ), өрөспүүбүлүкэ ыччатын “Эдэр коммунист” хаһыатыгар олус киэҥ сэҥээриини ылар ыстатыйалар тахсыталыыллара. Ааптардартан биирдэстэринэн, оччолорго эдэр суру-
йааччы Прокопий Чуукаар этэ. Холобур, “Хайдах олороҕут, сааһырбыт кыргыттар” ыстатыйа ол кэмнэргэ букатын буомба буолбута! Этэргэ дылы, “ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии” сааллыбыта. Онтон итэҕэһэ суох улахан көдьүүстээх суруйуунан, үрдүк үөрэҕи бүтэрэн баран, бэйэлэрин идэлэринэн үлэлээбэт ыччаттар тустарынан проблемнай ыстатыйаны
ааҕабыт. Киэҥ кэпсэтии тахсыбыта. “Эдэргэ” дөрүн-дөрүн итинник “сааллыылар” буолуталыыллара. Иван Ушницкай история «үрүҥ бээтинэлэрин» туһунан хорсун суруйууларын, Николай Чуор командировкалартан уоттаах-төлөннөөх ыстатыйаларын, Федор Стручков проблемнай репортажтарын, о. д.а. кэллиэгэлэрим суруйууларын тустарынан эттэххэ, бэйэтэ туспа тиэмэ буоллаҕа. Ыччат хаһыата үгүс-элбэх ааҕааччылааҕа, дьоҥҥо дьайыыта күүстээҕэ.

“Сэргэлээх уоттара” уонна “Хомус”

Оттон суруйааччы Чуукаар туһунан мин аан маҥнай 1974 сыллаахха бастаан СГУ саха салаатыгар үөрэнэ киирэн баран истибитим. Аатырбыт “Сэргэлээх уоттара” литэрэтииринэй куруһуок  биир дьарыгар, учууталбыт Эрчимэн иилээн-саҕалаан, бастакы куурустары ыҥыран сырытыннарбыттара. Онно эдэр бэйиэт Мария Михайлова (5‑с куурус
быһыылааҕа) көҕүлээһининэн, арай, Прокопий Чуукаар диэн ааптар биир кэпсээнин туһунан кэпсэтии, дискуссия таҕыста. Ол кэпсээҥҥэ, улахан массыынанан ыраах айаҥҥа сылдьар (дальнобойщик) суоппар биирдэ кыһыҥҥы тымныыга көлүөһэтэ тэстэн хаалбытын уларытаары, домкрата тоҕо баран буоллаҕа, илиитин көлүөһэҕэ тосту баттатан кэбиспитэ кэпсэнэрэ. Аттыгар ким да суох, тулата тоҥ тайҕа. Суолга тоҥон өлөр куттал суоһуур. Уол, хайдах тулуйбута буолла, тостубут илиитин иҥиирдэрин… тиистэринэн быһа кэрбээн, тиэхиньикэ “билиэниттэн” босхолонон, тыыннаах хаалар… Бу кэпсээн, урут итинниги ааҕа илик дьоҥҥо, биһиэхэ,
устудьуоннарга, наһаа күүскэ дьайбытын өйдүүбүн. Тыыннаах хаалар туһугар охсуһуу кытаанах да буолар эбит! Саҥабытыттан матан хаалбыппыт…

Кэлин, Уралга үөрэнэн, суруналыыс идэлэнэн, 1980 сыллаахха “Эдэр коммуниспар” үлэлии кэлбиппэр, Чуукаар баара — билэр киһим курдук ылыммытым. Ити кэпсээнин санаппыппар, Прокопий Яковлевич, бэйэтин ити бастакы айымньыларыттан биирдэстэригэр, куолутунан, улахан суолта биэрбэтэх курдук тутуммута, көннөрү, Саха сиригэр дьиҥнээхтик буолбут түбэлтэни ким эрэ кэпсээбитин, сайыннаран, эбэн-сабан, уус-ураннык суруйбутум, диэбитэ.

Манна даҕатан эттэххэ, “Эдэр коммунист” хаһыакка суруйааччы Анастасия Сыромятникова үлэлиир  кэмигэр сөргүтүллүбүт “Хомус” литэрэтииринэй түмсүү үгүс сыллаах үлэтигэр Чуукаар биир саамай тутаах киһи буолар. Элбэх суруйааччы, бэйиэт бу түмсүүттэн, уопсайынан “Эдэр коммунист” (“Эдэр бассабыык”, “Сахаада”) ыччат хаһыатыттан куорсун анньынан, көттөҕө. Төһөлөөх ыччат бастакы айымньыта бэчээттэнэн, атаҕа сири билбэт буола үөрбүтэ буолуой?! Ол дьонтон ССРС, Арассыыйа, Саха сирин, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун чилиэннэрэ үүнэн таҕыстахтара.

Моряк Проня — Багдарыын Сүлбэ үөрэнээччитэ

Чуукаар бэйэтин туһунан бэрт сэмэйдик, аҕыйаҕы кэпсиир. Интэриэһинэйэ баар — 1959 сыллаахха, “үөрэнэр баҕа баһаам”
уола, холкуос пиэрмэтигэр бостууктуу сылдьан, көрдөһөн-көрдөһөн, балаҕан ыйыгар биирдэ көҥүл ылан, Дьокуускайга үөрэнэ диэн аттанар. Биллэн турар, хойутаабыт. Арай, орто убайа уулуссаҕа биллэрии баарын соһуччу көрөн, хаһан да истибэтэх-билбэтэх Жатайыгар өрүс үлэһитэ буолар идэҕэ үөрэтэр профтехучилищеҕа киирэр. Кылаабынайа — интэринээт, олорор уопсай дьиэ, астара-
таҥастара буор босхо! “Аҕыйах хонук иһигэр молточчу уойан хааллым!” — диэн ахтар бэйэтэ. Ол иһин даҕаны, “Эдэргэ…” биһиги худуоһунньукпут Василий Федоров Прокопий Яковлевиһы наар тельняшкалаах, клеш бүрүүкэлээх, уол оҕото — “бывалый моряк” гынан уруһуйдуур эбит этэ! Сайын аайы навигацияҕа сылдьан, Прокопий ууһут бу үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн, моторист, механик, радист идэлэрин баһылаан, “I пятилетка” теплоходунан хас да сыл Өлүөнэ эбэбит устун үөһээ-аллара өксөйөн,
Лаптевтар муораларынан, Хотугу муустаах акыйааҥҥа тиийэ устан, хотугу улуустарга нэһилиэнньэ наадалаах табаардарын тиэйэн-таһан, үлэ бөҕөтүн көрсүбүтэ. Ол сылдьан, тымныйан, сыыстаран ыалдьан хаалбытын “Краснай Якутияҕа” эмтэн диэн ыыппыттарын, киһибит дойдулаан хаалбыта. Хата, дойду сирэ-уута, айылҕата бэйэтэ эмтээтэҕэ-томтоо-
тоҕо, этэҥҥэ Бүлүүтээҕи педучилище устудьуона буолбута. Ол кэмҥэ училищеҕа Михаил Спиридонович Иванов‑Багдарыын Сүлбэ дириэктэрдиирэ. Биир тылынан эттэххэ, Багдарыын Сүлбэ үөрэнээччитэ буолуу — бу бэйэтэ ураты статус курдук, үгүһү-элбэҕи этэр. БПУ-ны бүтэрэн баран, Прокопий Яковлевич дойдутугар Чуукаарга учууталлаабыта. Кэлин, аармыйаҕа да сылдьан, Москваҕа литинститукка да устудьуоннуур кэмнэригэр, Михаил Спиридоновичтыын куруутун суруйсаллар эбит. Дьэ, элбэҕи сүбэлээбит-амалаабыт буолуохтаах, учуутала. Чуукаар бастакы айымньылара чуолаан аармыйаҕа сырыттаҕына “Эдэр коммунист”, “Кыым” хаһыаттарга бэчээттэнэр буолбуттара. Ону таба көрөннөр, кинини 1969 сыллаахха Дьокуускайга ыытыллыбыт Эдэр суруйааччылар өрөспүүбүлүкэтээҕи сүбэ мунньахтарыгар ыҥырбыттара. Эдэрдэргэ болҕомтону ууруоҕуҥ диэн, бу Сүбэ мунньаҕы көҕүлээбит, тэрийбит киһинэн Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, саха норуодунай бэйиэтэ Семен Петрович Данилов буолар. Оттон эдэр ааптар Прокопий Чуукаар кэпсээнин биллиилээх прозаик, литэрэтииринэй кириитик, тылбаасчыт Николай Заболоцкай-Чысхаан ырыппыт уонна тыыппалаах диэн, Литинститукка үөрэнэ барарыгар сүбэлээбит. Манна даҕатан эттэххэ, бу Семен Петрович саҕалаабыт Эдэр суруйааччылар сүбэ мунньахтарын кини үөрэнээччитэ, саха норуодунай бэйиэтэ Наталья Харлампьева сөргүтэн, билигин эдэрдэр сүбэ мунньахтара болдьоммут кэмигэр хайаан даҕаны ыытыллар, ол түмүгэр саха литэрэтиирэтигэр саҥа, сонун ааттар тахсан иһэллэр.

Москваҕа, литинститукка

1969–1973 сыллар. Бу кэмнэртэн биир эрэ түгэни холобурдуум. Прокопий, институтугар куурус старостата, түбүгэ төһө да үгүс буоллар, бириэмэ буллар эрэ, уруккаттан саныы сылдьар санаатынан — Өксөкүлээх Өлөксөй ханна көмүллүбүт уҥуоҕун көрдүүр эбит. Иккис кууруска сырыттаҕына, кинилэр уопсайдарыгар олорон, биллиилээх учуонайдар Егор Егорович Алексеев, Михаил Андреевич Черосов ый кэриҥэ архыыпка үлэлээбиттэр. Биирдэ Борокуопай кинилэри Даниловскай кылабыыһаҕа илдьэ сылдьыбыт. Салалтаны көрсүбүттэр: “Киһигит биһиги кылабыыһабытыгар хараллыбытын туһунан некрологу дуу, тыыннаах туоһуну дуу буллаххытына, талбыт учаастаккытыгар пааматынньыгы туруоруоххутун сөп”, — диэбиттэр. “Ол кэпсэтии кэнниттэн хас да сыл буолан баран, Егор Алексеев Улуу Өксөкүлээххэ анаммыт ыстатыйата тахсан, уҥуох тутар кыах үөскээбитэ…” — диэн ахтар Прокопий Яковлевич.

Бэйэҕитигэр эрэниҥ!

Үөрэҕин бүтэрэн кэлэн, кини Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар хас да сыл эрэдээктэрдээбитэ, дойдутугар биир сыл “Коммунизм суола” хаһыакка үлэлээбитэ, онтон дьэ, Н. А. Герасимов‑Айталын эрэдээктэрдээх, тапталлаах “Эдэр коммунист” хаһыатыгар (кэлин “Сахаада”, эрэдээктэр Г. П. Стручков) кэрэспэдьиэнинэн, отдел сэбиэдиссэйинэн, эппиэттиир сэкирэтээринэн, биэнсийэҕэ тахсыар диэри, айымньылаахтык үлэлээбитэ. Биэнсийэҕэ тахсыбыт бастакы күнүттэн, сибэтиэй иэһин толорон, кырдьаҕас ийэкээнин ыарыылаабыта.

Суруналыыстары, суруйааччылары хаһыакка, сойууска, бэйэтэ этэринэн, “үҥүлүппүтэ”, уопсайынан элбэх буолуохтаах. “Эдэргэ…” сылдьан, “Өлүөнэ сарсыардата” диэн литэрэтииринэй сыһыарыыны саҕалаабыта. “Киин куорат” хаһыаты тэрийсибитэ. Онтон “Туймаадаҕа”… Бу “Киин куорат” — куорат бастакы сахалыы тыллаах хаһыатын төрүттээбитин иһин Прокопий Чуукаар “За заслуги перед Якутском” диэн бочуоттаах бэлиэнэн наҕараадаламмыта.

Айар куттаах киһи суруйбатаҕына табыллыбат. ССРС Суруналыыстарын сойууһун, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, прозаик, тылбаасчыт, публицист, очеркист, үлэ бэтэрээнэ, сэрии сылларын оҕото, Ньурба улууһун Чуукаар нэһилиэгин бочуоттаах гражданина Прокопий Чуукаар кинигэлэрэ бэчээккэ тахса тураллар. “Сүрэх сүрэхтиин кэпсэтэр” (1974) диэн бастакы кинигэтин кэнниттэн сыыйа “Күһүҥҥү ньургуһун”, “Уол оҕо уон уһуктааҕа”, “Таптал суруктара”, “Олоҕум олуктара” айымньыларын ааҕааччыларыгар бэлэх уунна. Оттон соторутааҕыта “Өлүү-тиллии икки ардынан” диэн айымньытыгар “Эдэргэ” бииргэ үлэлээбит кэллиэгэбит, суруйааччы Айталина Никифорова ырытыы суруйан, барыбытын үөртэ. Прокопий Чуукаар айар үлэтин кэргэнэ Вера Васильевна, кыыһа Нюрбина, уола Василий уонна сиэннэрэ истиҥник өйүүллэр, бары өттүнэн көмөлөһөллөр.

Ирэ-хоро кэпсэтэн баран, ытыктыыр кэллиэгэбиттэн, “Прокопий Яковлевич, инники былаан тугуй?” — диэн ыйыппыппар, Чуукаар сэмэйдик: “Ахтыы суруйуохпун баҕарабын. Норуодунай суруйааччылар тустарынан буолуо этэ,  — диэн баран, — киһи дьылҕатын бэйэтэ быһаарар дии саныыбын… Бэйэҕитигэр эрэниҥ!” — диэн эбэн биэрдэ.

Татьяна МАРКОВА.