Чуум үлэһитэ буолбут учуутал

Аныгы сайдыылаах үйэҕэ, табаһыт сыралаах үлэтэ атыттартан үтүрүйтэрэн күлүккэ хаалбат. Маннык түбүктээх-садьыктаах үлэҕэ дьиэ кэргэн эмиэ ылсар.

Оскуолаттан – ыстаадаҕа

«Сыл бастыҥ ыала-2020» өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэскэ «Көс олохтоох дьиэ кэргэн» анал аат кыайыылаахтарынан буолбут Анна уонна Анатолий Поповтарынан Анаабыр, Үрүҥ Хайа олохтоохторо киэн тутталлар.

Поповтар дьиэ кэргэн өбүгэлэрин төрүт дьарыгар – таба иитиитигэр кыһамньыларын, болҕомтолорун уураллар. Ону сэргэ, нэһилиэк, оро­йуон, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар ыытыллар күрэстэргэ, быыс­тапкаларга көхтөөхтүк кытталлар, бириистээх миэстэлэргэ тиксэллэр, инники күөҥҥэ сылдьаллар.

Удьуор табаһыттар сылаас холумтаннарыгар бигэнэн

Аан дойду дьахталларын күнүн көрсө, оҕо сааһыттан табаны көрүү-истии ос­­куолатыгар такайыллыбыт Анна Никитичнаны кытары сэһэргэстим. Иллээх ыал ийэтэ дьонун-сэргэтин, үлэтин-хамнаһын, ахтылҕаннаах ыстаадатын туһунан кэпсиир:

– Удьуор табаһыттар оҕолоробун. Биэс бииргэ төрөөбүттэн улаханнарабын. Ийэбит Зинаида Егоровна, аҕабыт Никита Спиридонович Туприннар. Дьоммутугар көмөлөһөн, ыстаадаттан ыстаа­даҕа көһөн, табаһыт олоҕун-дьаһаҕын, дьарыгын билэн улааттахпыт. Билигин биир бырааппыт Егор удьуорун утумнаан табаһыт буолан сылдьар.

Ийэлээх аҕабыт ыстаа­даҕа бардахтарына, оҕолор аймахтарбытыгар хааларбыт. Онон кырдьаҕастар кэп­сээннэрин, сүбэлэрин элбэхтэ иһиттэхпит. Эбэбит норуот маастара, иистэнньэҥ Анна Ильинична Кылтасова ыстаа­даҕа улааппытын кэпсии­рэ. Миигин иистэнэргэ кини үөрэппитэ. Ийэм арыый сололонноҕуна эмиэ такайара, сүбэлиирэ. Эбэбэр бас­таан үксүн тирии имитиитигэр көмөлөһөрүм. Кыралаан тиктэрэрэ. Оннук үөрэнэн билигин дьонум-сэргэм, оҕолорум таҥастарын-саптарын ийэбин, кэргэним ийэтин кытта тигэбит. Оҕуруонан киэргэтэбит. Быыстапкалары көтүппэккэ кыттарга кыһаллабыт.

Ыстаадаҕа билигин түөрт ыал олоробут. Кэргэним ийэлээх аҕата, бииргэ төрөөбүт убайа дьиэ кэргэнинээн, ыалбыт уонна биһиги. Бары бэ­­йэ-бэйэбитин көрсөн, тутус­путунан бииргэ сылдьарбыт үчүгэй. Манна даҕатан эттэхпинэ, кэргэним Анатолий төрөппүттэрин кытта өссө өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллыбыт дьиэ кэргэн куонкуруһугар кыттаннар, «Көс олохтоох дьиэ кэргэн» («Кочевая семья мира») буолан тураллар. Онон  олус сэргэх, барыга көхтөөх, ураты көрүүлээх, сонун сүүрээни тобулар, толкуйдуур дьону кытары чугастык алтыһан олорорбут биһиэхэ үчүгэй уонна үлэҕэ миккиллибит мындыр дьон сүбэтэ туһалаах.

Оскуола, бэкээринэ, ыстаада

Чуум хаһаайката Анна Никитична идэтинэн математика учуутала. Дойдутугар оскуолаҕа уонтан тахса сыл үлэлээбит.

2011 сыллаахха ­удьуор табаһыт ыал Прасковья Карповна уонна Валериан Николаевич Поповтар кыра уолларын, Анатолийы көрсөн, сүрэхтэринэн сөбү­лэһэн ыал буолбуттар. Анатолий Валерианович Социа­листическай Үлэ Дьоруойа И.К.Спиридонов аатынан МУП 2-с ыстаадатын биригэдьиирэ.

– 2022 сыллаахха оскуолаттан тохтоон, ИП буолбутум. Бэкээринэлэммитим уонна чуум үлэһитэ буолбутум. Тоҕо диэтэххэ, дьиэ кэргэн куруук бииргэ сылдьыахтаах диэн өйдөбүллээхпин. Аҕабыт үлэтэ наһаа түбүктээх. Онон чугас дьоно киниэхэ өйөбүл буоларбыт хайаан да наада.

Түөрт оҕолоохпут. Улахам­мыт Валериан бэһис кылааска үөрэнэр. Ирена – үһүс кы­­лаас. Биэстээх уолбут Сулустаан «Тугутчаана» уһуйааҥҥа сылдьар. Айгылаанабыт түөртээх, эмиэ ити уһуйаан иитиллээччитэ.

Оҕолорбутун ыстаадаҕа бэйэбитин кытары илдьэ ба­­рааччыбыт. Онно көмөлөһөн илии-атах буолаллар. Итинник үлэҕэ үөрэтэбит, төрүт үгэскэ чугаһатабыт дии саныыбын.

Кыргыттар ас астаһаллар, таба тыһын, тириитин имитиһэллэр. Уолаттар балыкка, булка, табаны көрүүгэ-истиигэ аҕаларын кытта тэбис-тэҥҥэ сылдьаллар. Билигин Сулустааммыт улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьан табалары маамыктанан тутар. Улахаммыт Валериан барыга эппиэтинэһи сүгэр, дьоһун. Уопсайынан, оҕолор ыстаадаҕа сылдьаннар улахан дьон курдук буолаллар. Тырааныспары ыыталлар, буранынан сылдьаллар, табалары көрөллөр-истэллэр, тугуттары бүөбэйдииллэр.

Бэкээринэҕэ үлэ сарсыарда эрдэттэн саҕаланар. Улахан кыыспыт Ирена көмөлөһөн улаханнык абырыыр.  Дьиҥэр, нэһилиэккэ бэкээринэ баар. Ол гынан баран, биһиги киинтэн тэйиччи олоробут. Ол иһин, түөлбэбитигэр, ыччат микрооройуонугар, сөптөөх дии санаан тэриммиппит. Дьокуускайтан анал оһох ылбыппыт, бурдукпутун оро­йуоммут кииниттэн кууһунан ылан, үлэ-хамнас тиһиктээх. Күҥҥэ 54 килиэ­би, батону күн ахсын атыыга таһаа­рабыт. Дьон хамаҕатык ылар. Хара, үрүҥ ки­­лиэптэри, батон, туорт астыыбыт. Арааһын сыыйа элбэтэн иһэр былааннаахпыт.

Успуорду өрө тутар ыал

Бэлиэтээбитим курдук, иллээх ыал Поповтар, бары тэрээһинтэн туора турбаттар, чөл-чэгиэн буолары өрө туталлар.

– Биирдэ эмэ кэргэммин кытта саалаҕа баран астына волейболлуубут. Валерианнаах Ирена хотугу многоборьенан умсугуйан дьарыктаналлар. Бука, эдьиийдэриттэн, мин оскуолаҕа үөрэнэр бииргэ төрөөбүт балтыбыттан, (успуордунан дьарыктанар) холобур ыллахтара. Уолбут Валериан 2022 сыллаахха Бүлүүгэ өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэхтэһиигэ хотугу многоборьеҕа кыайан, биһигини үөрдүбүтэ.

Табаһыттар бырааһынньык­тарыгар таба сүүрдүүтүгэр улууспутугар күрэхтэһэн миэс­тэлэһээччибит. Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрээһиҥҥэ эмиэ кыттабыт. 2017 сыллаахха аҕабыт Анатолий Дьокуускайга таба сүүрдүүтүгэр иккис миэстэ, мин маамыктаны быраҕыыга эмиэ иккис буолан, үөрүү-көтүү бөҕө буолбуппут.

Кэпсэтиибит бүтүүтэ Анна Никитична санаатын маннык эттэ.

– Мин санаабар, ыстаадаҕа эдэр дьон хото тахсан иһэрэ буоллар, үлэ-хамнас күөстүү оргуйан олоруо этэ. Онуоха ыччат ыстаадаҕа талаһарын, тардыһарын курдук өйөбүл кэҥээн истин.

Хаартыскалар Поповтар дьиэ кэргэн архыыбыттан.