“Чысхаан” сылгыһыта Егор Турпанов

Кэлэн иһэр саргылаах Саҥа дьылы көрсө Үрүҥ Айыы сылынан (Кытай халандаарынан – Кыһыл ат сыла) ыраах Улахан Чыыстай сылгыһытын туһунан “Тыа сирэ” балаһабытыгар кэпсиэхпит.

Ыраах сылгы баазатыгар олорор сылгыһыты кытта хайдах кэпсэтэбин диэн санаарҕаабытым, хата, баазаҕа сибээс баар эбит. Мууска хаайтарбыт сылгылары таһааран баран, саҥа дьиэҕэ киирэн иттэн эрдэхтэринэ, “Билайн” көмөтүнэн бу баар курдук Егор Турпановы кытта кылгастык да буоллар, кэпсэттибит.

“Кэбиис-кэбис, мин бэйэни арбанары олох төрдүттэн сөбүлээбэт киһибин”, — диэн кыккыраччы аккаастыах курдук буолан баран, хоту дойду киһитин сиэринэн, тылбын быһа гыммакка, бэрт холкутук кэпсээнин саҕалаата.

Егор Иванович Муома улууһун Улахан Чыыстай нэһилиэгин төрүт олохтооҕо. Орто оскуоланы бүтэрээт, бэйэтин баҕа өттүнэн 100‑кэ км сиргэ баар ыстаадаҕа табаһытынан тахсыбыт. Хас да ыстааданан үлэлээбит. Быһата, табаһыт эбээтин Слепцова Мария Алексеевна курдук, таба иитиитигэр буһан-хатан барбыт. Онтон 1989 с. аармыйаҕа ыҥырыллан, Аҕа дойдутун иннигэр ытык иэһин төлөөбүт. Аармыйаттан кэлэн баран харыс да халбарыйбакка, эмиэ маамыкта, наарта аргыстаммыт. Бу курдук дьон тэҥинэн үлэлии-хамсыы сылдьан, уурайан, аны сыспай сиэллээҕи көрөргө санаммыт.

“Чыыбаайы абырыыр”

“Биһиги уу-хаар дойдуга олорорбутун истэр инигит. Сайын ходуһабыт дуома барыта бадараан, уу буолар. Хата, сылгыларбыт барахсаттар, баччаҕа кэлиэх, чыыбаайы отунан аһылыктанан, онон тыыннаах сылдьаллар. Кэлиҥҥи сылларга хаһаайыстыбабыт салалтата урулуоннаах оту атыылаһан аҕаланнар, онон аһатар буоллубут. Тарыҥ, уу дойду буоллахпыт. Мин кэтээн көрдөхпүнэ, быйыл даҕаны уулаах дьыл буолууһу быһыылаах. Хайдах саас буоларын олунньуга билиэхпит эбээт. Былырыын үчүгэй дьыл этэ. Ол эрээри, адьырҕа кыыл элбэх кулунчугу сиэбитэ. Тыатааҕылар элбээтилэр. Арааһа, баһаартан куотан эҥин кэлэллэр дуу дии саныыбын”, — диир сылгыһыт.

Кини сылгыһыттар олохторо-дьаһахтара хайдах чэпчиэн сөбүгэр санаатын эмиэ атастаста. Ол курдук, кинини, чуолаан, биэнсийэ боппуруоһа долгутар.

Саҥа баазалаах буолан

Манна Валентин Валентинович Слепцов бэрэссэдээтэллээх “Чысхаан” кэпэрэтиип былырыын саҥа баазаны туттарбыт. Онон үлэлиир-олорор усулуобуйа тупсан, абыраммыттар. Усилитель холбоотоххо, сибээстэрэ хабар эбит. Ол эмиэ көмөлөөҕө чахчы. Ирдэбилгэ олоҕуран, быйыл сыспай сиэллээхтэрин барытын чииптээбиттэр. “Таба да, сылгы да иитиитэ тэҥ соҕус буоллахтара. Ол эрээри табаны ордук түүн кэтиигин-маныыгын. Онон сүрдээх үлэлээх, сыралаах буолар. Дьөһөгөй оҕотун буоллаҕына, аһатыаххын, көрүөххүн-истиэххин наада. Билигин бу “Чысхаан” ТХПК-ҕа сылгыһыппын, муниципальнай сылгылары көрөбүн. Кэпэрэтииппит уруккуттан “Чысхаан” диэн ааттаах буолбатах. Элбэхтик аата уларыйан, уларытан тэриллибит тэрилтэ. “Аартык”, “Искра” эҥин да буола сылдьыбыппыт. Билигин 100‑тэн тахса сылгыны соҕотоҕун көрөбүн”, — диир Дьөгүөр үлэтин туһунан хайдах баарынан.

Кини урут сылгыларыгар баазаҕа барарыгар-кэлэригэр табаны уларсан сылдьар эбит. Билигин аты сэргэ аныгы көлөнү — “бураны” эмиэ туһанар.

Сүүрбэччэ сыл сылгыһыттаабыт буолан, бу идэни дэгиттэр баһылаабыт киһи. Туохтааҕар даҕаны кэнники сылларга хоту дойду туруу үлэһитэ адьырҕа кыыллартан көрөр-истэр сылгыларын харыстыырга сыралаһар. Ол эрээри, бэйэтэ этэринэн, бөрөнү бултаан көрбөтөх. “Бөрө бултатар киһитигэр бултатар быһыылаах”, — диир. Урут тыатааҕыны бултаан турардаах эбит.

Кэргэнэ Маргарита Николаевна буҕаалтыр идэлээх, билигин биэнсийэҕэ олорор. 328 №-дээх учаастактааҕы быыбардыыр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ. Турпановтар сиэннэрин “бураҥҥа” олордон, баазаларыгар илдьэн, сиргэ-уокка сылдьарга, төрөөбүт дойдуларын таптыырга үөрэтэллэр. Билигин эһээлэрэ куораттан каникулга айаннаан иһэр Күннэй диэн устудьуон сиэнин кэтэһэр, Сулустаана (7 кыл.), Эрчим (4 кыл.), кыра сиэн Сааскылаана тустарынан бэрт истиҥник кэпсиир. Муома киһитэ балыга суох табыллыбат буоллаҕа. Илим баайарга үөрэммит, онон кэргэниниин дьарҕаа, быйыт бултууллар.

Эдэр сааһыттан ханна да халбарыйбакка, таба, сылгы иитиитигэр сыраласпыт Егор Турпанов сыралаах үлэтин иһин 2016 с. “СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна” бэлиэни туттарбыттара. Агробырамыысыланнас комплексын сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) сис кэмитиэттэрин бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта. “СӨ сылгыны үөрдээн иитиини сайыннарыыга кылаатын иһин” бэлиэтэ даҕаны кини үлэтин, олоҕун ис хоһоонун толору кэрэһилиир.

Егор Турпанов, Улахан Чыыстай сылгыһыта:

— Табаһыттар биэнсийэҕэ биһигиннээҕэр эрдэ тахсаллар. Арааһа, Саха сиригэр сылгыһыт элбэх буолан, эрдэ тахсыыны ким да туруорсубат быһыылаах. Мин этэҥҥэ буоллаҕына, кэлэр сылга 55 сааспын туолуоҕум. Алта уоммар диэри балачча сыл баар ээ. Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуот бэрэстэбиитэлэ буоларбынан эрдэ тахсыахпын сөп эрээри, аны итинник таҕыстахпына, ханна да үлэлиирим көҥүллэммэт эбит.