Дьааҥы сылгытын хаан уларытааччы курдук сыаналыахха

Былыр-былыргыттан Дьааҥы сиригэр айан-сырыы олус ыарахан буолан, кэлии-барыы олох мөлтөх этэ, саҥаны киллэрии олус бытааннык киирэрэ. Дьэ, ол иһин билигин ииттэ олорор өбүгэ саҕаттан сүөһүлэрбит саха ынаҕа, сылгыта  туох да уларытыыта суох, ханнык да саҥа хаан киирбэккэ, сүүһүнэн сыл иитиллэн кэлбиттэрэ. Кэлин Саккырыыр туспа арахсан баран, саха ынаҕа Эбээн Бытантай улууһугар иитиллэн турар.

Онон бу сүөһүлэрбит дьиҥнээх  былыргы хааннарын тутан, олох ыраас хааннаах ураты  сүөһүлэр буолаллар. Дьааҥы сылгылара үйэлэр тухары наар ыарахан усулуобуйаҕа иитиллэн кэлбиттэрэ. Ол курдук 8 ыйдаах тымныы, халыҥ хаардаах кыстыктарга, аны сайын өҥөрүк куйаастарга бэйэтэ атаҕынан булан, сылы быһа айаҕын булунар сүөһү буолар. Былыр- былыргыттан бадараан сирдээх буоламмыт наар илиинэн оттонор буолан, хаһан да элбэх оту оттообот этибит. Ынах сүөһү элбэх эрдэҕинэ  оттоммут оппут кини айаҕар барара, сылгыга төрүүр биэҕэ 300-400 киилэ эрэ от тиксэрэ. Ол иһин биһиги сылгыларбыт ыарахан айылҕаҕа үөрэммит буолан, наһаа тулуурдаах, куруук атаҕынан үлэлээн хаһан, айаҕын булунар буолан, кини этигэр-хааныгар уларыйыылара көстө сылдьар. Ол курдук түөһүн былчыҥнара, илин-кэлин атахтара, агдата күүскэ сайдыбыт буолан,  элбэх эти биэрэллэр. Дьиҥнээх эт боруодата буолар. Атыырдар куруук хайалаах, бадарааннаах, элбэх уулаах-хаардаах сиргэ үөрэммит буолан, үөрдэрин куруук тута сылдьаллар. Кыһын-сайын бэйэлэрин сылдьар ыырдарын чуолкайдык билэллэр, хаһан ханна сылдьан аһыылларын. Аны сымнаҕас, хадаара суох айылгылаах буолан, биэлэрин куруук бэйэтигэр чугас сыһыарар буолан, куруук буоһатар.

Бастыҥ хаачыстыбаларын сыаналаабыттара

Дьааҥы сылгытын бу бастыҥ хаачыстыбаларын өссө нуучча, немец айанньыттара уонна сыылкаҕа атынан айаннаан кэлбит Худяков, Серошевскай бэйэлэрин суруктарыгар-бичиктэригэр киллэрэн тураллар. Өссө биһиги саҥа өрөспүүбүлүкэбит 1924 сыллаахха сэтинньи 24 күнүгэр саха сылгытын эт-хаан оттүнэн тупсарар сыалтан Верхоянскай оройуонугар племенной питомнигы тэрийэр туһунан ЯЦИК бэрэстээтэлэ П.А. Ойуунускай дьаһал таһаарар, тэрээһиҥҥэ анаан 5015 солк үбү хааһынаттан бэрдэрэр. Питомник сыл аайы племенной 17 биэни уонна 2 атыыры Дьокуускайга ыытыахтаах эбит. Ол гынан баран питомник биирдэ эрэ ыыппыт, гражданскай сэрии уһаан хаалан питомник сабыллыбыт.  Сылгыны научнай өртүнэн үөрэтии өссө 1930-32 сыллартан саҕалаан В.О.Липпинг, М.И.Рогалевич 1938-43 сс уонна аатырбыт учуонай М.Ф.Габышев эспэдииссийэ  ыытан, 1945- 47 сс. күүскэ үөрэппиттэрэ, чинчийбиттэрэ. Ол түмүгэр биһиги сылгыларбыт уҥуоҕа үрдүгүн, сиһэ кылгаһын, модьутун-күүһүн иһин сэриигэ да барар кыахтаахтарын билэн, 1932 с. 1000 сылгылаах собуоту тэрийэ сыспыттара. Ол сылларга биһиги салайааччыларбыт сылгыны иитиигэ улахан болҕомтолорун уура сылдьыбыттара.Оннооҕор атын боруоданы кытта булкуйбат “В себе” хаан атастаһыытын  сокуона тахса сылдьыбыта. Улуу сэрии буола турдаҕына Сойууска сылгыны элбэтэр сыалтан 8  судаарыстыбаннай сылгы племенной рассаднигын, ол иһигэр биһиги оройуоммутугар 1 рассаднигы тэрийэргэ уураах тахсыбыта. Ол иһин 9 холкуостан 1219 сылгыны сүүмэрдээн, бонитировкалаан, кээмэйдээн 1942 сыллаахха судаарыстыбаннай рассадник тэриллэр. Бастакы племенной кинигэҕэ 272 сылгы, ол иһиттэн 40 атыыр учуокка киирбиттэрэ. Рассадник дириэктэринэн Арассыыйа  үтүөлээх зоотехнига В Ф Кочмарчик буолар. Улуу сэрии сылларыгар үлэ уонна сэрии фроннарыгар анаан 5228 сылгы Алдаҥҥа үүрүллүбүттэрэ. Оччолорго 22 холкуос бары кыттыбыта, сылгы үүрүүтүгэр 170 сылгыһыт сылдьыбыта.  Сэрии кэнниттэн тыа хаһаайыстыбатын научнай үлэһиттэрэ,  ол иһигэр Н.П.Андреев 1964-67 сс. күүскэ үөрэппиттэрэ. Ол түмүгүнэн Дьааҥы сылгыта хаан тупсарыытыгар саамай үчүгэй боруоданан биллибитэ. Дьааҥы сылгытын атыырдарынан буоһатан тупсардахха ылыллыбыт төрүөхтэр тыыннаах ыйааһынынан 18-38 киилэҕэ диэри үрдүүрүн  научнайдык быһаарбыттара. Маннык үөрэтии түмүгүнэн оройуоҥҥа саҥа 5 племенной пиэрмэ тэриллэр. Онно эдэр эрдэҕиттэн салайар үлэҕэ үлэлээбит Саха сирин үтүөлээх зоотехнига Г.А.Аммосов үтүөтэ үгүс. Оччолорго Плем хаһаайыстыбаттан аатырбыт сылгы зоотехнига Р.М, Шахурдин тэрийэр үлэҕэ күүскэ көмөлөспүтэ. Бу  сылларга пиэрмэлэргэ 2085 племенной сылгы сүүмэрдэнэр. Ол иһиттэн 1053 төбө үрдүк кылаастаах атыырдар. Бу пиэрмэлэртэн  30 сыл тухары өрөспүүбүлүкэ бары хаһаайыстыбаларыгар 2215 племенной сылгылар атыыламмыттара, ол иһиттэн 1503 атыыр сылгы. Ордук элбэх сылгы Мэҥэ-Хаҥаласка Арассыыйа аатырбыт племзоотехнига И.Н.Соловьев көмөтүнэн — 678 сылгы, Ньурбаҕа  —417 сылгы (бөртөлүөттээх вертолеттаах оройуон, 50 убаһа киирэр этэ), Уус Алдаҥҥа  аатырбыт үтүөлээх сылгыһыттар Артамоновтар  көмөлөрүнэн — 297 төбө, Чурапчыга — 201 төбө, Хаҥаласка — 188 төбө, Сунтаарга — 189 төбө, Аммаҕа — 169 төбө уонна да элбэх оройуоннарга барбыттара. Атын уобаластарга Хабаровскайга — 26 төбө, Бурятияҕа — 22 төбө, Таймылыырга — 18 төбө атыыламмыттара. Дьэ бу элбэх сылгы тиийэн олохтоох сылгыны кытта үөрдүһэн, иссэн, хаан атастаһыыта күүскэ ыытыллыбыта. 1950 сылларга Арассыыйаттан кэлии сылгыны аҕалан саха боруодатын күүскэ сиэнчэрдээһин барбыта, сорох улуустарга кэлии боруода хаана 30 % тахса буола сыспыта, ол эбэтэр биһиги айылҕабытыгар сөп түбэспэт көнньүүһүнэ сылгытын иитэн бара сыспыппыт. Онон биһиги Дьааҥыбыт сылгыта биир историческай суолтатынан саха олохтоох боруода сылгытын күүстээх сиэнчэрдээһинтэн, эстииттэн быыһааһына буолар диэххэ сөп. Ону былыргы дьиҥнээх сылгыһыттар бары билинэллэр этэ. Аны биир суолтата Дьааҥы сылгыта саха боростуой сылгытын араас экологическай тииптэрин кытта иссиһиннэриигэ гетерозис сокуонун сабыдыала күүскэ киирэн, төрөөбүт төрүөх сылгылар ордук тулуурдаахтар, буоһуур дьоҕурдара үрдүүр, орто ыйааһыннара ортотунан 18 -25 киилэ элбээһинэ тахсар. Маны дьиҥнээх исписэлиистэр уонна сылгыһыттар эрэ билэллэр.

Дьааҥы сылгытын орто кээмэйэ

Ити кэмнэргэ Дьааҥы сылгытын орто кээмэйэ маннык буола сылдьыбыта: саннын үрдүгэ — 134 см, туора уһуна — 145-147 см, түөһүн эргиирэ — 174 см, атаҕын суона — 19.2 см. 1980-1990 сс Верхоянскай улууска 13-14 тыһ тиийэ сылгы иитиллэ сылдьыбыта, орто сыллааҕы төрүөх 66,5 бырыһыан. Сыл аайы 100 племенной сылгы атыыланара, сылгыны тыыннаах иитии 97 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэрэ. Сыл аайы тыыннаах ыйааһынынан 750-800 т сылгы этэ судаарыстыбаҕа туттарыллар этэ, билиҥҥи харчыга таһаардахха 250 мөл солк суумалаах дохуот кэлэр этэ.

Сылгы салаата саамай чэпчэки сыаналаах бородууксуйаны оҥорор кыһабыт , саамай ырыынак сокуонугар сөп түбэһэр салаабыт. Ол иһин чааһынайдар ону билэн күүскэ иитэ сатыыллара үчүгэй.

Сылгыны ынах курдук иитэр табыллыбат

Мин бу аҕыйах хонугунан Мэҥэ Хаҥалас улууһугар буолаары турар өрөспүүбүлүкэтээҕи “Сылгыһыт күнүн” көрсө маннык этиилэрдээхпин:

1. Сылгы иитиитин туһунан сокуон 2016 с. тахсыбыта. Билигин кэм- кэрдии уларыйа турарынан сокуону дьон күүскэ сылгыны ииттэллэрин курдук чочуйан биэриэххэ.
2. Саха сылгы боруодатын атын кэлии сылгыларынан булкуйары олох тохтотуохха. Саха сылгыта биир эрэ боруода буолуохтаах.
3. Сылгыны түргэнник ситэр салаа курдук иитэ олоробут, иитиллэр структурата кэһиллэн турар, биэ кырдьыыта олус улахан, куһаҕан соҕус дьыл буолла да төрөөбөт эбэтэр бэйэтэ өлөр, ол иһин төрүөх ортотунан баара суоҕа 45-54 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэр, ортотунан, саатар, 65-70 бырыһыан буолуохтаах этэ. Онон эдэр сылгыны иитии күүскэ барыахтаах.
4. Атыырдары күүскэ сүүмэрдээн иитии барыахтаах, саас аһатан баран үөрүгэр ыытыы, буоһатар дьоҕура үрдүүр, оччоҕо төрүөх эмиэ үрдүүр.
5. Убаһаны кыстатыыга улахан болҕомтону ууруллуохтаах, кинини ынах курдук аһаппакка, хаһыы аҥаардаах аһатан иитэ сатыахха. Оччоҕо сылгы кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах, бэйэтэ аһылыгын булуна сатыахтаах, хаһар дьоҕура үрдүөхтээх.
6. Сылгы сүөһүнү сокуон быһыытынан үөрдээн иитиллиэхтээх, ол иһин сылгылаах дьон аймахтарынан эбэтэр сирин киэҥинэн көрөн бэйэлэрэ баҕа өттүлэринэн кыттыһан ииттэллэрэ ордук табыгастаах буолуо этэ. Элбэх сылгыны ииттэххинэ элбэх эти ылаҕын, эт сыаната чэпчээн, хамаҕатык атыыга барыа этэ. Сылгыны кыттыһан элбхэтии гына үөрдээн ииттэхпитинэ, дьиҥнээх идэлээх сылгыһыттарбыт элбиэ этилэр. Сылгыһыт диэн сахалар саамай былыргы идэбит буоллаҕа, ону сүтэрэр куттал баар. Билиҥҥи сылгыһыттар улахан аҥардара сүөһүлэрэ, сирдэрэ суохтар, хамнастара олус кыра. Кинилэри биэнсийэҕэ 25 сыл үлэлээтэхтэринэ тахсалларын ситиһэргэ.
7. Өртөөһүн барбат буолан сылгы хаһыыта, мэччирэҥэ мөлтөөн иһэр, сир иэнэ кыччаан, сылгы эрдэ ырар, аһылыкка киирэр буолла. Онон өртөөһүнү дьылын-күнүн үөрэтэн, улуус, нэһилиэк бары сулууспаларын бииргэ кытыннаран саас, күһүн тэрийэри ситиһэргэ.
8. Сылгыбыт биир сиргэ бөһүөлэк таһыгар ынах сүөһүнү кытта чөмөхтөһөн иитиллэр буолан, араас ыарыыга ылларара элбии турар, билигин кулуннааһын тахса турар. Дьэ ол иһин, үгүс хаһаайыстыбалар сылгыны ынах курдук иитэр, элбэхтик аһатар буоллулар. Ол иһин сылгы этэ бэйэҕэ турар сыаната үрдээн, киилэтэ 1500 солк тиийэн турар.
9. Сылгыны иитиигэ бүтэйдээһин — бу бостуукка тэҥнээх. Бүтэйдээһин ынах сүөһү мэччирэҥин харыстыыр, сылгыны аһатарга – көрөргө тупсаҕай, сынньалаҥ оҥорор. Бүтэйдээһин — бу сылгы кыһын-сайын аһыырын араарыы. Өймөкөөн аатырбыт сылгыһытын Винокуров уопутун үөрэтиэххэ. Бүтэй — сылгыһыт доҕоро.
10. Сылгы баазатын тутуутун аныгылыы гына туттары ирдиэххэ, дьиэ-уот барыта толору хааччыллыылаах, таһыгар ичигэс гараас баар буолуохтаах .Билиҥҥи үйэҕэ туох баар араас телевидео-сибээс барыта баар. Сайын аайы сылгыһыт дьиэ кэргэнэ ыраас салгыҥҥа, айылҕаҕа кэлэн сынньанарын хааччыйыахха. Оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска, сүөһү иитиитигэр үөрэтии күүскэ барара наада. Сопхуостар саҕана биһиги аатырбыт сылгыһыттарбыт кэргэттэрэ саас эрдэ тахсан баазаҕа сайылыыллара, оннук сирдэргэ сылгыһыттар эбиэттэригэр бэрэски сии олорор буолаллара.
11. Мин санаабар, ТХМ урукку курдук сылгы иитиитин салаатын кэҥэтэн, туспа анал исписэлиистэри тутуохха баара. Бүтэһигэр Дьааҥы сылгытын бары үтүөлэрин өйдөөн туран, улууска  улахан племенной муниципальнай хаһаайыстыбаны тэрийэргэ, хаһаайыстыба атаҕар туруор диэри ТХМ үбүлээһини тэрийэрин ситиһэргэ. Оччотугар Дьааҥы үчүгэй хааннаах сылгылара сыл аайы хаан уларытыытыгар сүүһүнэн үрдүк хаачыстыбалаах сылгылары тарҕата олоруо этилэр.

“Хоту сиргэ үөскээбит боруода”

Түгэнинэн туһанан СӨ тыатын хаһаайыстыбатын уонна аска-үөлгэ бэлиитикэтин миниистиригэр  А.Александровка, солбуйааччыларыгар уонна бары сылгыһыттарга биһиги сылгыбыт бары үтүөлэрин учуоттаан, сыаналаан  “Сылгыһыттарар күннэрин” Дьааҥы сириттэн олус элбэх сылгы тиийэн үөскээбит сиригэр Мэҥэ-Хаҥаласка  ыытар буолбуттарыгар . Өбүгэ саҕаттан ииттэн кэлбит сылгыбыт элбээтин. Аны бу күннэргэ  былырыын Дьааҥы сиригэр кэлэн барбыт Арассыыйа сылгыга научнай институтун дириэктэрэр А М Зайцев: “Дьааҥы сылгыта  — бу адьас туспа хоту сиргэ үөскээбит боруода диэн генетиктэр дакаастаан эрэллэр”, — диэн эппит. Онон Дьааҥы сирин сылгытын олох элбэтиэххэ, дьиҥнээх хаан уларытааччы курдук сыаналыахха.

Колесов И. И. — Сылгыһыт уола, элбэх племенной сылгылары улуустарга ыытыспыт тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ.