Дьахталлар — салайар үлэҕэ

Ааҕааччыны салгыппат гына, ааспыты аҕыйах тылынан ахтан ааһар тоҕоостоох.

Ыраата барбакка эттэххэ, ааспыт үйэ 60-70-с сылларыгар элбэх судаарыстыбаннай наҕараадалаах, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Овчинникова Александра Яковлевна САССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бэрэссэдээтэлинэн талыллан үлэлээбитэ. 1995 -2003 сылларга Ньурба улууһун баһылыгынан үлэлээбит, олохтоохтор дириҥ ытыктабылларын ылбыт эмиэ элбэх судаарыстыбаннай наҕараадалардаах Петрова Варвара Андреевна аатын киэн тутта ааттыыбыт. Эбэтэр Хатас сопхуоһу түөрт уонча сыл сатабыллаахтык салайбыт САССР, РСФСР норуоттарын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, «Хотугу сулус» уордьан кавалера Федорова Парасковья Павловна үлэтин сөҕө-махтаца истэбит, киэн туттабыт.
Кинилэр сатабыллаах салайааччы буолалларын таһынан, норуоттарын интэриэстэрин көмүскүүр кыахтаах, сиппит-хоппут, норуоттан талыллыбыт дьокутааттар буолбуттара. Бу өрөспүүбүлүкэ, улуус уонна нэһилиэк таһымыгар үлэлээбит салайааччылар, биһиги далбар хотуттарбыт, ханнык баҕарар үлэни үрдүк таһымнаахтык толорор кыахтаахтарын көрдөрөр. Билигин каадыры иитиигэ болҕомто уурулларын түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ министиэристибэлэригэр, биэдэмистибэлэригэр үлэлиир ыччат элбээтэ.

Сопхуостар чэчирии сайдыбыт кэмнэригэр

Урукку кэмҥэ олохтоох бородууксуйаны,эти, үүтү оҥорон таһаарар салааҕа, судаарыстыба көмөтө улахан этэ. Ону барытын ырыта барбакка быһаччы эттэххэ сопхуос үлэһитэ ыйга иккитэ хамнас аахсара. Оччолорго сопхуостар чэчирии сайдыбыт кэмнэрэ. Бээди бөһүөлэгэ Дүпсүн сопхуос биир тутаах отделениета. Бородууксуйаны оҥорон таһаарыы элбэх үлэттэн кэлэр. Оттон ону салайар, үлэлэтэр өссө элбэх үлэни, сүүрүүнү-көтүүнү, сатабылы эрэйэрэ. Сопхуос отделениетын салайааччыта өссө бэйэтин сүрүн үлэтин таһынан бөһүөлэк социальнай олоҕор эмиэ кыттыыны ылара. Ол курдук мастарын-отторун тиэйэн уонна да атыҥҥа барытыгар көмөлөһө олороро.
Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар салаата хайдах да бэйэтин судаарыстыба көмөтө суох кыайан көрүнэр кыаҕа суох., Ордук биһиги курдук кылгас сайыннаах уһун кыһыннаах дойдуга. Ол курдук бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга ороскуоппут атыылыыр сыанабытын лаппа куоһаран тахсар. Дьэ, ол иһин, маннык салааны салайыы киһиттэн элбэх сатабылы, хорсун санааны эрэйэрин таһынан биир күннээх өрөбүлэ суох үлэни ирдиир. Ону барытын уйан, тулуйан, өссө өрө баран былааны аһара толоруу икки бүк элбэх үлэни, үчүгэй тэрээһини эрэйэрэ өйдөнөр.

Урутаан эттэххэ сопхуостар отделениеларын алын сүһүөх исписэлиистэрин үлэтэ уратылаах этэ. Ол курдук, кинилэргэ атын тэрилтэ исписэлиистэрин курдук нэдиэлэҕэ икки күн өрөбүл суох. 8 чаастаах үлэ күнэ эмиэ. Ыйдааҕы отчуот, үс ыйдааҕы, сыл аҥардаах уонна сыллааҕы отчуоттар. Өссө элбэх үлэһити ууга-уокка түһэрбит сүүрбэ түөртээх отчуот диэн баара. Балары барытын дьиэҕэр соһон үлэ чааһын кэнниттэн оҥорор түгэннэр баар буолаллара. Маны таһынан бородууксуйаны оҥорон таһаарар салааҕа үлэлиир, өссө ону салайан биир күн өрөөбөккө тохтоло суох үлэлииллэрин хааччыйыы киһиттэн элбэх билиини, сатабылы эрэйэр. Сайын былааннаах сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин, ыһыы, от үлэтэ. Күһүнүн сүөһү кыстыыр хотоннорун өрөмүөнэ уонна да атын хаһаайыстыба бүппэт үлэтэ түбүгэ элбэх буоллаҕа.

Үлэһит бастыҥнара

Саха сирин төрүт олохтоохторун сүрүн дьарыга сүөһү иитиитэ буолар. Тыа дьоно онон аһаан-таҥнан олорор.
Онтон бу салааны өрөспүүбүлүкэ уонна улуус таһымыгар салайсыбыт кэрэ аҥаардар эмиэ бааллар. Маныаха холкуос, сопхуос саҕаттан онно салайааччынан үлэлээбит дьоммутун төһө билэбитий?

Кэлэр өттүгэр бу салааны быһаччы салайан үлэлээбит, элбэх көлөһүннэрин тохпут кэрэ куолары сырдатарга сананным. Оннук дьон биһиэхэ, Уус Алдаҥҥа, аҕыйаҕа суохтар.
Билигин ааҕааччылар болҕомтолоругар ити үөһээ ахтыллыбыт саха далбар хотуттарын курдук сааһын тухары сопхуос түбүктээх үлэтигэр таһаарыылаахтык үлэлээбит, Дүпсүн совхоз Бээдитээҕи отделениетын салайбыт Сивцева Татьяна Константиновна туһунан аҕыйах тылынан ахтан ааһыам.
Наҕараадаларын барытын манна батаран ахтар кыаллыбат. Кини Саха АССР үтүөлээх зоотехнига, улуус уонна нэһилиэк бочуоттаах олохтооҕо, хастыыта да нэһилиэк, улуус Сэбиэтин дьокутаата, партия райкомун, парткомун чилиэнэ. Социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа, хаста да коммунистическай үлэ ударнига буолан турар. Үлэ, тыыл бэтэрээнэ, Сталин, Жуков мэтээллэрдээх, уо.д.а. Көһө сылдьар Үлэ Кыһыл Знамята эмиэ Бээдигэ хааларын ситиспитэ.
Хантан хааннаах, кимтэн кииннээх киһиний диэн ыйытар буоллахха, 1934 с. Уус Алдан Дүпсүнүгэр Күөх Көрдүгэн колхуоһун Бойбох диэн кыракый алааһыгар төрөөбүтэ. Татьяна Константиновна орто оскуола кэнниттэн Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ, зоотехник идэтин ылбыта. Кини хара бастакыттан сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны элбэтэр сыалтан, сүөһү боруодатын тупсарыыга улахан болҕомтотун уурар. Ол курдук атын уобаластан симментал боруода оҕустары аҕалтыыр. Сотору кэминэн бээдилэр үлэлэринэн улууска бастыҥнар кэккэлэригэр киирэллэр.
Сайын аайы икки пиэрмэҕэ үрүҥ илгэни элбэтиигэ үлэ күөстүү оргуйар. «Чараҥ» диэн ааттаах пиэрмэни биһиги ийэбит Сивцева Екатерина Дмитриевна салайара. Оччолорго сопхуостар Дьокуускайга үөрэх тэрилтэлэрин кытта дуогабар түһэрсэн, сайын аайы устудьуоннар ыанньыксыттыы кэлэллэрэ. Уоппускаҕа барбыт үлэһиттэри солбуйаллара. Онтон «Орто Эбэ» диэн ааттаах үчүгэйкээн, өлгөмнүк үүнэр мэччирэҥ сирдээх сайылыгы эмиэ элбэх оҕолоох Жиркова Мария Михайловна салайбыта. Бостуук эбэтэр ыанньыксыт суоҕуна, ыарыйдаҕына эбэтэр атын да биричиинэнэн оҕолор бары саба түһэн көмөлөөн солбуйаллара. Онон ынах ыаммакка эрэ титииктэн тахсыбат этэ.
Үүтү таһар массыына тохтообокко сүүрэрэ, уу баһар массыына алдьанан турбута диэн суох буолара. Хас биирдии үлэһит туһааннаах киһи үлэтигэр эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар этэ. Бу барыта салайааччы хайдаҕын туоһулуур. Сылгыны иитиигэ, төрүөҕү 100% тыыннаахтыы ылыыга элбэх үлэ барара. Сайынын сылгыга эбии аһылыкка диэн от оттоноро, бааһыналарга эбиэс үүннэрэллэрэ. Кыһынын эрдэ оҥоһуллубут анал маршруттарынан сырытыннаран сылгыларын хастараллара. Ырыганнаабыт эбэтэр төрүүрэ чугаһаабыт биэлэрин аналлаах баазаларыгар илдьэн хаайан туруоран эбии аһаталлар этэ. Ол түмүгэр төрүөҕү тыыннаахтыы ылыыны муҥутуурдук үрдэппиттэрэ, Социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа аатын хастыыта эмэтэ ылбыттара.
Сайын аайы 2 эбэтэр 3 оттуур звено тэриллэрэ, тыһыынчанан туонна оту оттууллара.
Илии үлэтин чэпчэтэр аналлаах саҥа хотоннор тутуллубуттара. Тиэхиньикэ арааһа баар этэ. Үлэ күөстүү оргуйара. Өрөбүл диэн сүөһү үлэтигэр көрүллүбэт этэ. Саҥа дьыл бырааһынньыгын бэлиэтээн баран, кулууптан үргүлдьү кэриэтэ сарсыарда хотонноругар тиэтэйэллэрэ.

Анна Иннокентьевна Алексеева бу ыстатыйабын бэлэмниирбэр матырыйаал булуутугар көмөлөспүтэ. Оччолорго кини куоракка культурнай сырдатар училищены бүтэрэн, идэтинэн үлэлии сылдьан интэллигиэнсийэ — производствоҕа диэн ааттаах ыҥырыыны өйөөн, Бээдигэ пиэрмэҕэ ыанньыксыттыы тахсыбыта. Онно кини үчүгэйдик үлэлиир. Хас биирдии ыанар ынахтан 2600 тахса кг үүтү ыан коммунистическай үлэ удаарынньыгын аатын ылар. Онно бэлиэтии көрөннөр, ССКП кэккэтигэр чилиэнинэн ылыллыбыта. Улуустааҕы партийнай кэмпириэнсийэҕэ Татьяна Константиновнаны кытары дэлэгээтинэн талыллыбыта. Анна Иннокентьевна коммунистическай партия эрэллээх саллаата буолар уонна Дьокуускайга орто сүһүөх салайар каадырдары бэлэмниир тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикумугар үөрэнэ киирбитэ. Бүтэрэн кэлэн баран отделение кыладыапсыгынан үлэлиир, онно эбии олохтоох партийнай ячейка секретарынан уонна биир идэлээх сойуустар бэрэссэдээтэллэринэн хамнаһа суох уопсастыбаннай ноҕорууска курдук талыллан, үлэҕэ төбөтүн оройунан түһэр. Тиэхиньикэлэрин уматыгынан хааччыйыы эмиэ киниэхэ сүктэриллэр. Онон Анна Иннокентьевна биир бэйэтэ биэс киһи үлэтин үлэлиир.
Анна Иннокентьевна бөһүөлэгин уопсастыбаннай олоҕор көхтөөхтүк кыттар. Араас тэрээһиннэри ыытарга өр сыллаах сыралаах үлэтин сыаналаан, улууһун салалтата улуус социальнай экэнэмиичэскэй сайдыытыгар кылаатын иһин түөскэ кэтиллэр анал бочуоттаах бэлиэнэн наҕараадалаабыта.
Өссө итилэри таһынан Анна Иннокентьевна олохтоох быыбар хамыыһыйатын сэкирэтээринэн, онтон бэрэссэдээтэли солбуйааччынан, кэлин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Татьяна Константиновна сатабыллаах салайыытынан улуус социальнай экэнэмиичэскэй сайдыытыгар боччумнаах кылаатын киллэрбитэ, олохтоох нэһилиэнньэ олоҕо тупсубута. Дьон барыта үлэнэн хааччыллыбыта. Тэрилтэлэргэ уонна олор үлэһиттэригэр тиэхиньикэнэн араас өҥөлөрү оҥорон наадаларын быһаараллара. Бөһүөлэккэ баар пилораманы үлэлэтэн бөһүөлэк өссө кэҥээбитэ тупсубута, саҥа дьиэлэр тутуллубуттара.
Улугуруу сылларыгар биһиги бээдибитигэр хайдах курдук үлэни өрө тутан, сыал-сорук оҥостон сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээх олорбуппутун кыратык анааран көрдөххө итинник.

Иван Сивцев — Бээди

Хаартыскалар ааптар тиксэриилэрэ.