«Далбар» ансаамбыл уон сыллаах ситиһиитэ кэрэхсэтэр

Ахсынньы 19 күнүн дьыбардаах киэһэтигэр ахсынньы аам-даам тымныытын аахсыбакка, дьон-сэргэ Тойбохой килбэйэр киинигэр турар Клара Степановна уонна Александр Васильевич Тихоновтар ааттарынан «Кыталык» Култуура киинигэр хотоҕостуу субуста, кулууп аттыгар билиҥҥи олох туоһутунан араас мааркалаах массыына да син муста сатаабыт.

Бу киэһэ нэһилиэк көхтөөх Далбар хотуттарыттан тэриллибит “Далбар” үҥкүү бөлөҕүн кэлэктиибэ 10 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйүнэн дьонун-сэргэтин иннигэр отчуоттуур кэнсиэрэ буолла.
Ансаамбыл кыттыылаахтара кэлбит дьону кулууп киирэр ааныгар саҥыйахтаах алаадьынан, чорооҥҥо кутуллубут саха төрүт утаҕынан, кырылыы кыынньар быырпаҕынан айах тутан көрүстүлэр.
Дьэ, ол кэнниттэн ансаамбыл 10 сыл устата туохха үөрэммитин, тугу ситиспитин нэһилиэгин дьонугар-сэргэтигэр отчуоттаан, бүтүн икки чаастан ордук барбыт ускуустуба абылаҥнаах түһүлгэтэ тардыллан, бииртэн биир үҥкүү нүөмэрдэрэ тахсан истилэр. Ол быыһыгар «Ситим» эр дьон, дьахталлар холбоһуктаах уонна «Иэйии» бальнай үҥкүү ансаамбыллара бииртэн биир сонун үҥкүүлэринэн сыанаҕа тахсан, сайыҥҥы хонууга лыахтыы тэлээрэ эргийдилэр. Силигин ситэрэн, нэһилиэк ылбаҕай ырыаһыттарын толоруулара хореограф Мария Николаевна уонна уус-уран салайааччы Наталья Дмитрьевна аттаран туруорууларынан ылбаҕайдык баран истэ. Ол быыһыгар дьонноро-сэргэлэрэ “Далбардар» ситиһиилэринэн киэн тутталларын билинэн, истиҥ-иһирэх эҕэрдэлэрин, алгыс тылын эгэлгэтин этэн туран, бэлэхтэрин-туһахтарын туттардылар. “Далбардар” дьон интириэһин тарданнар, киирии билиэтинэн тэрийбит көмүс оҥоһуктарга тиийэ сүүйүүлээх латарыайларыгар оонньоон, сүүйбүт дьон үөрүүтэ-көтүүтэ дьон сүргэтин көтөхтө.

Сарсыныгар, ахсынньы 20 күнүгэр, аҕыйах хонуктааҕыта Кириэстээх нэһилиэгэр үөрүүлээхтик аһыллыбыт, Сэбиэскэй сойууска Үлэ Дьоруойугар тэҥнэһэр статустаах Үлэ Албан Аата уордьан 3-с истиэпэнин толору кавалера, РФ Үлэтин Дьоруойа Владимир Африканович Михайлов дойдубут бэрэсидьиэнэ В.В.Путиҥҥа тус бэйэтигэр туруорсан туттарбыт «Саргы түһүлгэтэ» Култуура киинигэр нэһилиэнньэ иннигэр үҥкүүлээн, ыллаан-туойан, дуоһуйууну бэлэхтээн эҕэрдэ эгэлгэтин иһиттилэр. Алгыс үтүөтүн иҥэринэн, Дьоруойтан махтал-баһыыба тылларын истэн, бииргэ хаартыскаҕа түһэн астынан кэллилэр.

Ситиһииттэн кынаттанан

Ансаамбыл уон сыллаах улахан ситиһиилэрэ олус элбэх. Ол иһигэр, 2019 с. Санкт-Петербург куоракка «Ускуустуба планетата» норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээл-куонкуруска “Оһуохай” үҥкүүлэринэн; 2021 с. Москва куоракка «Чао Италия-Привет Россия» норуоттар икки ардыларынааҕы элбэх жанрдаах бэстибээл-куонкуруска “Ыаҕыйалаах үҥкүүлэринэн”; 2023 с. Москваҕа «Танцевальный трофей России” Бүтүн Арассыыйатааҕы хореографическай ускуустуба үрдүк таһымнаах аһаҕас рейтиннээх күрэҕэр “Ыаҕыйалаах үҥкүүлэринэн” I-кы истиэпэннээх лауреат буолбуттара. Ити курдук, үрдүк таһымнаах күрэхтэргэ биһиги да киирсиэхпитин сөп эбит диэн санаалара бөҕөргөөн, онтон кынат үүннэринэн, 2025 сыллаахха Казань куоракка ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы “Ускуустуба планетата” бэстибээл-куонкуруска муҥутуур кыайыылаах үрдүк аатын, Гран-при ылан, Сунтаардарын, Тойбохойдорун хас да омук сирэ кыттыылаах киэҥ түһүлгэҕэ дорҕоонноохтук ааттаппыттарын, кыайыы өрөгөйүн билэн үөрүү-көтүү кынаттанан дуоһуйууну ылбыттарын ама умнар үһүлүөр..
Дойду киин куораттарыгар улахан ситиһиилэммиттэрин өрөспүүбүлүкэбит иһигэр үгүс бэстибээл-көрүүлэргэ, куонкурустарга ситиһиилээхтик кытталлара бигэргэтэр. Ол курдук, 2020 с. өрөспүүбүлүкэ айар кэлэктииптэрин уонна толорооччуларын “Академия талантов” II куонкурустарыгар, 2019 с. Дьокуускай куоракка “Көмүс түгэн” самодеятельность кыттыылаахтарын бэстибээллэригэр «Турецкай үҥкүүлэринэн», 2020 с. норуоттар икки ардыларынааҕы “Бриллиантовые нотки” VIII бэстибээл иһинэн ”Олоҥхо сирин талааннара” бэстибээл-куонкуруска “Некрасовские казачки” үҥкүүлэринэн, 2021 с. Мэҥэ Хаҥалас Хара нэһилиэгэр Дудкина-Аргунова Светлана Александровна сырдык аатын үйэтитиигэ уонна Үҥкүү аан дойдутааҕы күнүгэр анаммыт куонкуруска “Ыаҕыйалаах үҥкүүлэринэн”, 2021 с. «Саха үҥкүүтүн сарсыҥҥыта» өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ «Айылҕалыын алтыһыы» үҥкүүлэринэн, 2022 с. “Саха үҥкүүтэ-2022” бэстибээл-күрэххэ «Айылҕалыын алтыһыы» үҥкүүлэринэн, 2024 с. Тойбохойго тэриллибит «Олоҥхо дойдутун талааннара” өрөспүүбүлүкэтээҕи айар куонкурус-бэстибээлгэ “Эбэҥкилии үҥкүүлэринэн”, 2024 с. Дьокуускайга «Северная звезда» Бүтүн Арассыыйатааҕы аһаҕас куонкуруска «Алгыс түстэниитэ» үҥкүүлэринэн уонна «Северная звезда» талааннары арыйыы Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкуругар, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “Кыһын Саха сириттэн саҕаланар” бэстибээлгэ «Оһуор» үҥкүүлэринэн Кылаан кыайыылаах буолан, чыпчаал бирииһи ылбыттара.

Ону сэргэ, 2022 с. Арассыыйа норуоттарын култуураларын нэһилиэстибэлэригэр анаммыт уонна Саха сиригэр Ийэ сылыгар аналлаах, Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт «Наше наследие» көрүү-күрэххэ, 2021 с. Бүлүү улууһугар өрөспүүбүлүкэтээҕи ыһыах чэрчитинэн “Кыталыктаах кырдалга” куонкуруска, 2024 с. Арассыыйаҕа Дьиэ кэргэн уонна Саха сиригэр Оҕо саас сылларынан «Култуура калейдоскоба-2024» омуктар икки ардыларынааҕы өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээлгэ, Ньурба улууһун Чаппандатыгар “Иһийбит иэйиини күөдьүтэн” өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска уонна 2025 с. Дьокуускай куоракка “Северная звезда” Бүтүн Арассыйатааҕы талааннар куонкурустарын иһинэн “Кыһын Саха сириттэн саҕаланар” өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээлгэ I истипиэннээх лауреат үрдүк аатын ылбыттара ансаамбыл репертуара уонна толорор таһыма үрдүгүн, ону тэҥэ култуура үрдүк таһымнаах исписэлиистэрэ састааптаах дьүүллүүр сүбэ үрдүк сыанабылын ылаллара ансаамбылы дьиҥнээх бэйэтин идэтин толору баһылаабыт исписэлиис салайан үлэлэтэрин туоһулууллар.

Үлэттэн дьоллонор кэрэ кийииппитигэр  истиҥ иэйиибитин тириэрдэбит

Ансаамбыл салайааччыта, Кэбээйи кэрэ кыыһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна Семенова Мария Николаевна туох баар тэрээһин үлэтин бэйэтэ сүүрэн-көтөн тэрийэн үлэлэтэр. Мария Николаевна култуура үөрэҕин 90-с сылларга бүтэриэҕиттэн Тойбохойго кийиит буолан сүктэн кэлэн, кулуупка хореограбынан киириэҕиттэн харыс да халбарыйбакка, нэһилиэккэ култуура сайдыытыгар дьоһун кылаатын киллэрсэ сылдьар. Чопчулаан эттэххэ, бастаан кэллэҕин утаа оскуола оҕолоруттан «Дьэргэли» диэн үҥкүү ансаамбылын тэрийэн, үрдүк таһымҥа таһаартаан, Тойбохой оҕолоро өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибит, дьон-сэргэ киэҥ биһирэбилин ылбыт “Хотугу сулус” телевизионнай күрэххэ хас да сыл лауреат үрдүк аатын ылбыттара. Куруһуокка сылдьыбыт оҕолор үҥкүү абылаҥар уйдаран, тутта-хапта сылдьардыын олох атын дьон буола улааппыттара.
Онтон улахан дьон эмиэ үҥкүүгэ интэриэстэрэ улаатан, Мария Николаевнаны тылларыгар киллэрэн, аны Далбар хотуттары кытары үлэлэһэн, “Далбар” үҥкүү бөлөҕүн тэрийэн, бу уочараттаах улахан үбүлүөйдэрин тэрийэн сүүрэ-көтө, түбүгүрэ сылдьаллар.
Ол кэнниттэн олох ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, утуу-субуу «Иэйии» бальнай үҥкүү бөлөҕүн, онтон ыһыахтарга, конкурстарга кыттарга анаан, С.А.Зверев дойдута буоларбытынан оһуохай үҥкүүтүн туруорарга “Ситим” үҥкүү бөлөҕүн тэрийбитэ. Онон элбэхтик түбүгүрэн, ансаамбыллары атаҕар туруоран, билигин ханнык баҕарар таһымҥа кыттарга күн баҕалаах уонна бэлэмнээх кэлэктииптэри бэлэмнээтэ.
Түмсүүлэр таҥастарын-саптарын, атрибутикаларын бэйэлэрэ аттаран, ырытыһан, литератураны хасыһан айан-тутан, иистэнэн оҥостоллор. Манна тутаах киһилэринэн, таҥастарын быһыытын-таһаатын, өҥүн-түүтүн быһаарааччыларынан, бэйэлэрэ ааттыылларынан «дизайнердара» Иванова Мария Николаевна буолар. Онтон таҥастарын тигээһиҥҥэ төһө да бары саба түһэн түбүгүрдэллэр, кэлэктиип чилиэннэрэ Контогорова Светлана Ивановна уонна Васильева Людмила Лазаревна тутаах дьоннорунан буолаллар. Матырыйаалларын куоратынан, Сунтаарынан үлэһэн-үлэһэн, дьону соруһан булуналлар.

Ансаамбыл састаабыгар араас саастаахтар бааллар. Ол курдук, 50-ча саастаах саамай «эдэр” Далбар хотунтан саҕалаан, Улуу Кыайыы сылыгар төрөөбүт, 70-с сылын сыанаттан түспэххэ үҥкүүлүү, ыллыы-туойа сылдьар Васильева Дора Кирилловаҕа тиийэ бааллар. Дора Кирилловна бэйэтэ ахтарынан, аан бастаан сыанаҕа тахсыыта «Матросскай үҥкүүттэн» саҕаламмыт эбит. Кини өр сылларга тулаайах оҕолору иитиигэ уонна нэһилиэгин култуурунай-духуобунай олоҕор көхтөөх кыттыытын иһин, “РСФСР норуотун үөрэҕириитин систиэмэтин туйгуна”, “Саха омук иннигэр аарыма үтүөтүн иһин”, “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр уус-уран айымньы сайдыытыгар кылаатын иһин”, “Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин систиэмэтин бочуоттаах бэтэрээнэ”, “Тойбохой нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо“ уонна да атын түөскэ иилинэр элбэх ахсааннаах бэлиэлэринэн, үбүлүөйдээх мэтээллэринэн наҕараадаламмыт. Биэс оҕоҕо күн сирин көрдөрөн, улаатыннартаан олох киэҥ аартыгар үктэннэрбит Сунтаар улууһун биир дьоһуннаах бэтэрээнинэн буолар.
Кэлэктиип дьоно бары даҕаны нэһилиэккэ оҥорон таһаарыы араас салааларыгар ситиһиилээхтик үлэлээн, сорохторо бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор уонна билигин даҕаны үлэлии сылдьар ыал ийэлэрэ, эбээлэрэ буолаллар. Кинилэр баҕа санааларынан, сырдыкка-кэрэҕэ, көхтөөх олоххо тардыһыыларын күүһүнэн маннык үөрэ-көтө, көрү-нары көҕүлүттэн тута, дойдуларын дьоннорун-сэргэлэрин киэҥ эйгэҕэ ааттата сылдьалларыттан олохтоохтор астынабыт-дуоһуйабыт.

Ансаамбылга салгыы сырдык саҕахтар арыллан, кыайыы-хотуу өрөгөйүн өссө да билэн, дойдуларын, доннорун-сэргэлэрин киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрэн, дорҕоонноохтук ааттата сылдьыахтара диэн алгыыбыт. Кэлэн иһэр 2026 сыл Саха сиригэр Култуура, Сунтаар улууһугар Устуоруйа уонна Сунтаар улууһун инники сайдыытын сылынан биллэриллибитинэн, «Далбардар» инники былааннара киэҥ. Ситиһиилэриттэн кынат үүннэринэн, Сунтаардарын, Тойбохойдорун ааттатан, аны омук сирдэригэр киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрэргэ хардыы оҥорорго суоттанан түбүгүрэ, суоттана-учуоттана сылдьаллар.
Кинилэргэ ситиһиини, доруобуйаны, тус олохторугар уонна дьиэ кэргэттэригэр дьолу-соргуну, алгыстаах айаны-сырыыны баҕарыаҕыҥ!

Валерий ИЛЛАРИОНОВ, Сунтаар улууһун Тойбохой нэһилиэгэ