Дьалтах (хоҥхо) диэн тугун билэҕит дуо?

Ааспыт сырыыга саайтпытыгар Г.Н. Васильев “Сыма уонна атын астар” кинигэтиттэн  мээкиндэни хайдах бэлэмниир туһунан быһа тардан суруйбуппут. Билбэт киһи элбэх этэ. Онтон дьалтах диэн тугун билэҕит дуо? Бу сырыыга дьалтах (хоҥхо) туһунан билсиэҕиҥ.

Ааптар кинигэтигэр бу туһунан маннык суруйар: “Собону хатаран эмиэ хаһааналлара. Бу манна бииргэ тохтоору гынабын. “Собо” диэн тыл уопсай өйдөбүлэ уларыйда. “Собо” диэн киһи хараҕа астына көрөр лаһыгырас балыгын ааттыыбыт. Муҥхаҕа кыра баҕайы собо кэллэҕинэ, “ээ, бытархай балык баар” диэччилэр. Тоҕо эрэ бу түбэлтэҕэ “собо” диэн тылы туттубаттар. Ууттан син собо таҕыстаҕа дии. Ону “быччыкы” диэн этэллэр. Ол аата ситэ улаата илик собо, собо оҕото. Кыра соботтон барытыттан бөдөҥ собо лаһыгыраччы улаатан тахсыа диир алҕас буолуох этэ. Собо – боруодата, көрүҥэ араас. Кыра балыктаах, бөдөҥ соболоох күөллэр чопчу араарыллаллар. Бытархай балыгы өссө “бөчөөх” дииллэр. “Биирдэ эрэ буһарынар бөчөөҕү ыллыбыт” диэн муҥхаһыттар кэпсээччилэр…

Бытархай балыгы, атыннык эттэххэ, быччыкыны хатараллар. Собо оҕото, күһүнүгэр тиийэн, улахан ньуоска төбөтүн саҕа улаатар. Итинник балык тууга киирдэҕинэ талбыт курдук, тэбис-тэҥ. Ол эрээри сыл эрэ аҥара саастаах балыгы хатарбаттар, хатардахха даҕаны, киһи сиирэ туох хаалаахтыай. Хата, буһаран сииргэ олус минньигэс. Күһүн, муус тоҥуон эрэ иннинэ, собо оҕото истэнэр, уойар, үөс майыр диэн суох. Хатырыктаабакка эрэ буһараҕын, илдьириппэккин уонна илиигинэн буолбакка, ньуосканан баһан сиигин. Уҥуоҕун ырата тиискэр биллэр-биллибэт, оттон амтана үчүгэйин чааһынан этэ да барыллыбат.

Оччотугар, ханнык собону хатаран хаһааналларый? Арааһа, тас көрүҥүттэн сылыктаатахха, балтараалаах-иккилээх собону хатараллар. Хатарыллыбыт собо (дьалтах) улахана уончалаах оҕо ытыһын саҕа буолааччы. Собо ыамын саҕана, маассабайдык бултанар кэмигэр, бөдөҥө тутатына сиэниллэр, эбэтэр буорса оҥоһуллар. Оттон бытархайа таах хаалыаҕынааҕар хатараллар.

Хатарыы ньымата мундуну хатарыыттан туох да атына суох. Талан, ыраастаан баран, сибиэҕэ тарҕата кутаҕын. Хатырыктаныллыбат. Эргитэҕин, хаста да тэпсэҕин. Собо бэйэтэ даҕаны мундутааҕар хаптаҕай буолан, эбиитигэр тэпсилиннэҕинэ, хаттаҕына адьас чап-чараас көрүҥнэнэр, киһи тугу да булан сиэ суох курдук буолар. Дьалтах хохтуга ханан да тиийбэт, ол да иһин буолуо, маассабайдык оҥорон хаһаамматтар. Эбиитигэр, үөстээх балык буоллаҕына, тэстэн этигэр тарҕаныан сөп, хайа тартахха кытаран көстөөччү. Син хохту курдук, уокка саллан сиигин, сиигин да диэн, сиһин этэ эрэ ысталлаах. Хатырыга, уокка салыннаххына хаҕыланан, арахсан хаалар. Дьалтаҕы хаһааныы эмиэ, хохтуттан атына суох. Быччыкыны сороҕор мундуну кытта бииргэ хатараллар, онтон хаһааналларыгар араараллар. Сорохтор дьалтаҕы хохтуттан араарааччылара да суох”.