“Дархан уус” – тимир уустарын түмэр түһүлгэ

Олунньу 22 күнүгэр “Куруһаала” атыы-эргиэн дьиэтигэр Саха сирин тимир уустарын «Дархан уус» быыстапкаларыгар бэрт элбэх киһи сырытта. 14-с сылын ыытыллар быыстапка тимир ууһа, этнограф, өрөспүүбүлүкэтээҕи Тимир уустарын сойууһун бочуоттаах бэрэссэдээтэлэ, духуобунас академига, П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Саха сирин, Таатта улууһун уонна Баайаҕа нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Борис Неустроев-Мандар Уус үбүлүөйдээх 80 сааһыгар ананна.

Быйылгы быыстапкаҕа дьүүллүүр сүбэ куонкурус кыайыылаахтарын үс бөлөххө арааран быһаарда: «Бастыҥ уус-уран оҥоһуулаах быһах»; «Бастыҥ ас быһаҕа»; «Дэгиттэр быһах».Суолталаах тэрээһин бэрт дириҥ ис хоһоонноох буолла.

Ыччаттар кыттыылара көхтөөх

Тэрээһини сырдатыы хайысхатыгар эппиэттээх Гаврил Андросов бэлиэтээбитинэн, быйылгы «Дархан Уус» быыстапкаҕа 13 улуустан уонна Дьокуускай куораттан 80 сайаапка киирбит.

— Кэрэхсэбиллээҕэ баар, кэлиҥҥи сылларга төһө да айана уустугун иһин, Дьааҥы, Өлөөн, Кэбээйи курдук ыраах хоту улуустартан кыттар буоллулар. Быйыл аан бастакытын Усуйаана улууһуттан кэллилэр. Саха сирин соҕуруу өттүттэн Нерюнгриттан уустар кытталлар этэ. Ол дьоммут соҕуруу көһөн барбыттарын кэнниттэн, аны Алдантан кэлэр буоллулар. Киһи үөрүөҕэ, кыттааччылар ортолоругар ыччаттар элбээтилэр. «Саха быһаҕын уһанан, айахпын ииттиэхпин сөп» диэн толкуй ыччат өйүгэр-санаатыгар иҥнэ. Бэйэҥ оҥоһуккун куйаар ситимин нөҥүө тас дойдуга даҕаны батарыахха сөп буолла. Онон ыччаттарбыт бэйэлэрин иннилэригэр улахан сыалы-соругу туруорунан, өр сылларга уһанан, идэтийбит аҕа көлүөнэ уустары кытта тэбис-тэҥҥэ күрэстэһэр таһымҥа таҕыстылар. 2013–2015 сылларга оскуола оҕолоро эбэтэр Мандар Уус кыһатыгар уһуйуллубут 20 эрэ саастаах уолаттар миэстэлэстэхтэринэ, “уһулуччу чаҕылхай” ураты киһи курдук соһуйа көрөр этибит. Билигин маннык көстүү кэм ирдэбилигэр кубулуйда. Ол курдук, билигин 30‑гар диэри саастаах бэрт элбэх ыччат бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьар. Оттон уонча сыллааҕыта миэстэлэһэр эдэр дьон билигин сиппит-хоппут, холобурга сылдьар уустарынан буоллулар, — диэн бэлиэтээтэ «Дархан Уус» быыстапканы тэрийээччилэртэн биирдэстэрэ Гаврил Андросов.

Мандар Уус уруһуйдарынан — саҥа кинигэ

Параскевья Бурнашова, “Мандар Уус” Айылгы уонна Айымньы киинин салайааччыта духуобунас академигын үбүлүөйдээх 80 сааһыгар анаммыт быыстапканы бэлэмнээн аҕалбыт.

— Мандар Уус үбүлүөйүгэр анаммыт тэрээһин буолан, кини үлэлэрин, уруһуйдарын, кинигэлэрин, тимир оҥоһуктарын эспэнээттэрин, Боотур таҥаһын аҕаллыбыт. Кинини утумнааччыларга, “Мандар Уус” лааҕыр оҕолорун үлэлэригэр анаммыт истиэндэлэр эмиэ кэллэ. Кэрэхсэбиллээҕэ баар, уһуйааҥҥа Дьокуускай куорат оскуолаларын эр дьоно уол оҕону иитэр инниттэн Мандар Ууска кэлэн оҕолорун дьарыктыыллар. Борис Неустроев‑Мандар Уус былырыыҥҥыттан ыла оҕолорго анаан уруһуйунан кинигэ бэлэмниир. Онон билигин сүрүн үлэтэ — у?????. ?руһуй. Кини араас мүччүргэннээх айаҥҥа сылдьыбыт түгэннэриттэн 130 түбэлтэни уруһуйдуохтаах. Ол уруһуйдартан быыстапкаҕа сорохторун аҕаллыбыт. Холобура, Борис Неустроев‑Мандар Уус Амма улууһун Эмис нэһилиэгин аттыгар Айыыһыт Хотуну көрсүбүт. Норуот маастара “Айыыһыты көрүстэххинэ, хараҕын утары көрүө суохтааххын” диэн кэпсээбитэ. Айыыһыт Хотун иннигэр кини үҥэ сытара уруһуйданар. Духуобунас академигын кэпсээнинэн, илиитин быыһынан көрбүтэ, үрүҥ көмүс илин кэбиһэрдээх эбит. Ол ону өйдөөн хаалбытын уруһуйдаабыт. Мандар Уус үбүлүөйдээх 80 сааһынан оҕолорго анаммыт уруһуйунан кэпсиир саҥа кинигэтэ дьон сэҥээриитин ылыаҕа, — диэн кэпсээтэ Параскевья Бурнашова.

Дьахталлар быһах оҥорууга ылыстылар

«Дархан Уус» быыстапканы тэрийээччилэртэн биирдэстэрэ Гаврил Андросов бэлиэтииринэн, саха устуоруйатыгар былыр, сэдэх да буоллар, тимир ууһа дьахталлар баар буолаллар эбит.

— Ол курдук, Чурапчыга өрөбөлүүссүйэ иннинэ Уус Ылдьаана диэн дьахтар олоро сылдьыбыта биллэр. Быйыл сайаапка быһыытынан икки дьахтар кыттыыны ылан соһуттулар да, үөртүлэр да. Бу биирдэ эрэ көстөн ааһар түгэн дуу, хайдаҕа дуу — ону кэм-кэрдии көрдөрөн иһиэҕэ, — диэн санаатын үллэһиннэ Гаврил Андросов.

Мин кыттааччылар ортолоруттан Наталья Андрееваны (билэр дьонум ыйан биэрэн) хата бэрт түргэнник буллум.

— Быһах оҥоруом диэн хаһан да санаабат этим. Тыаҕа сылдьарбын наһаа сөбүлүүбүн. Онно туттарга эбэһээт быһах наада буолар. Ол иһин “саха быһаҕын илдьэ сылдьыахха наада эбит” диэн санааттан, маҕаһыыннарга киирэн, миэхэ сөптөөҕү көрдүүр этим. Ол эрээри ол быһахтар олус модьу, дьахтар киһи туттарыгар табыгаһа суох буолааччылар. Ол иһин бэйэм оҥорон көрөргө санаммытым.

Мин Ньурба улууһуттан сылдьабын. Билигин Дьокуускайга аатырбыт тимир ууһа Роман Готовцевка уһуйуллабын. Биллэн турар, ыллыҥ да, быһах оҥорон барбаккын. Кыраттан саҕалыыгын. Бастаан уһанар ыстаныактарга үлэлээн, ол онтон куттаммат буоларга үөрэнэҕин. Бастакы оҥоһугум — иискэ туттар “резак”. Саамай уустук үлэтэ — таптайыы. Оҥорор быһахтарым дьахтар аймахха туһуланаллар. Матырыйааллары киин куорат анал маҕаһыыннарыттан булабын. Дьахталларга анаммыт быһах буолан, сорох быһах кыынын оҕуруолуубун. Быыстапкаҕа бастакы кыттыым. Аҕалбыт быһахтарбын дьахталлар кэрэхсээн, тутан-хабан көрдүлэр, онон интэриэс үөскээтэ диэхпин сөп, — диэн кэпсээтэ тимир ууһа Наталья Андреева.

Холобурга сылдьар эдэр тимир ууһа

Билигин ювелир идэлээх 28 саастаах Степан Пахомов тимир ууһун араас кистэлэҥэр Мандар Уус куруһуогар сылдьан, 5‑с кылаастан уһуйуллубут.

— Маннык быыстапкаттан киһи олус элбэххэ үөрэнэр. Мин бу төрдүс тэрээһиҥҥэ миэстэлэһиим буолар. 2009 сылтан ыла кыттабын. Ол курдук, Өймөкөөҥҥө Байаҕантай ыһыаҕар оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан бастаабыппар, таба бирииһи биэрбиттэрэ. Уолба ыһыаҕар убаһа бириистэммитим.

Саҥа уһанан эрэр киһи үгэс буолбут үөрүйэхтэртэн уһуйуллар. Онтон бэйэтин хайысхатын тобулан, туспа “буочарданан” барар. Үчүгэй быһах, ортотунан, 12 тыһыынча солкуобай. Ханнык баҕарар уус атын киһи оҥоһугун көрөн, үлэтигэр бэйэтэ көрөн сыана быһар. Ол иһин хас биирдии уус быһаҕын сыаната улаханнык араастаһар, — диэн кэпсиир быйылгы «Бастыҥ ас быһаҕа» диэн күрэскэ 70 кыттааччыттан бастаабыт Таатта Баайаҕатын ыччата Степан Пахомов.

Уһуйааччыларын кытта — бииргэ

Кэрэхсэбиллээҕэ баар, быйылгы “Дархан уус” быыстапкаҕа эдэр уустар уһуйааччыларын кытта кэккэлэһэн олороллор. Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтүттэн төрүттээх Станислав Захаров билигин Аллараа Бэстээххэ олорор. «Бастыҥ ас быһаҕа» уонна «Дэгиттэр быһах» көрүҥнэргэ кытынна. “Гарааспар туспа хос оҥостон, онно уһанабын. Боростуой да буоллар, араас туттар наадалаах тэриллэрдээхпин. Уһаммытым сылтан орто. Быһах оҥорор убайдартан үөрэнэбин”, — диэн бэлиэтээтэ эдэр тимир ууһа.

Эдэр тимир ууһун аттыгар олорор быһах оҥоруунан дьарыктанар уус Валентин Сидоров киниэхэ уһана кэлбит эдэр дьоҥҥо хаһан да аккаастабат эбит. “Баҕалаах дьону барыларын үөрэ көрсөбүн. Сорох биир күн иһигэр кэлэн барар, сорох өр кэмҥэ хаалан уһуйуллар. Атын киһи үлэтин көрөн, бэйэтин “буочарын” тобулааччы үгүс”, — диэн кэпсиир Валентин Сидоров.

Саха быһаҕа — бренд

“Дархан Уус” быыстапка туһунан сырдатыыбын тэрээһини 14 сыл устата тэрийсэн кэлбит Гаврил Андросов санаатынан түмүктүөхпүн баҕарабын:

— Кэлиҥҥи кэмҥэ саха быһаҕа биир-икки сылтан эрэ бэттэх бренд буолбут курдук этэллэр. Ол эрээри “Дархан уус” быыстапканы тэрийиэхпититтэн саха быһаҕын оҥорууга интэриэс үөскээбитэ. Оччолорго саха биилээҕин сэргиир дьону — булчуттары, уустары, кэллэксийэниэрдэри бииргэ түмэн, бу быыстапкаҕа болҕомто туһаайыллыбыта. Бастакы тэрээһиммитигэр 30 тимир ууһа кыттыбыта. Бу быыстапка иннинэ муҥутуур сыыппара — 77 кыттааччы этэ. Быйылгы тэрээһиҥҥэ 80‑тан тахса киһи сайаапка биэрдэ. Онон уонтан тахса сыл устата уустар олохтоохтук ылсан, саха быһаҕа дорҕоонноохтук ааттанна.

…Ити курдук, “Дархан Уус” быыстапкаҕа сыл аайы бэрт элбэх киһи анаан кыттыыта, оннооҕор элбэх киһи кэрэхсээн кэлэн көрүүтэ — саха быһаҕар сүгүрүйүү бэлиэтэ.

Николай Егоров‑Баайаҕыын, Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэгин «Мандар кыһата» уһуйаан салайааччыта:

— Улуу убайбыт, Саха сирин Уустарын сойууһун бочуоттаах бэрэссэдээтэлэ, норуот маастара Борис Неустроев‑Мандар Уус 80 сааһыгар анаммыт быыстапкаҕа хас да күндү эспэнээти аҕаллыбыт. Боотуруускай улуус 100 сылын туолуутугар анаан 2013 сыллаахха Мандар Уус чурапчыларга Боотур тимир куйаҕын оҥорон бэлэхтээбитэ. Үөрүөхпүт иннигэр, Баайаҕаҕа Тимир уустарын түмэлэ аһыллыытыгар Чурапчы улууһун түмэлин салалтата Мандар Ууска ол үлэтин бэйэтигэр аҕалан бэлэх ууммута. Норуот маастара онуоха наһаа үөрбүтэ. Дьиҥэр, Мандар Уус үйэтин тухары уһаммыта үтүмэн буоллаҕа. Аны быыстапкаҕа көрдөрөөрү гыммыппыт, олох туох да суох, барыта дьоҥҥо сылдьар эбит. Ол иһин бу быыстапкаҕа онтон-мантан хомуйсан аҕаллыбыт. Ол курдук, норуот маастара Дархан батыйаны үтүктэн (копия) оҥорбута. Дьиҥнээҕэ Емельян Ярославскай аатынан түмэлгэ хараллан сытар. Биир үҥүүтэ дьиҥнээҕэ — Өлөөҥҥө, иккиһэ Дьокуускайга бааллар. Мандар Уус ити бэйэтин үлэлэрин үтүктэн (копия) оҥорбута.

Өссө биир ураты кэрэхсэбиллээх үлэ — тимир куйах. Ол курдук, тааһы уулларан, онтон болгуо ылан баран, уолаттар быһах эллээн, таптайан, анаан быһан оҥороллор. Ханан да хайаҕас тахсыбат куйаҕын ох саа кыайан хоппот. Онон сэрииһиккэ олус табыгастаах. Былыр куйахтаах Боотур билиҥҥи тааҥкаҕа тэҥнээх. Маннык куйаҕы оҕо эрдэҕиттэн Боотур оскуолатын барбыт эрэ киһиэхэ бүтүн биис ууһа көмөлөөн оҥорор эбит. Оттон билигин бу үлэни Саха сирин улахан ууһа, Чурапчы олохтооҕо Василий Попов‑Бааха Уус салалтатынан сэттэ тимир ууһа оҥорбуттара үһүс сыла.