«Дэгэрэҥ тэтимигэр уйдаран»: Хатаска дэгэрэҥ ырыа, үҥкүү күрэҕэ буолан ааста

Саха дьоно барахсаттар оччолортон баччаларга диэритин олохпут көстүүтүн ырыанан киэргэтэн, хомойбут санаабытын эбэтэр үөрүүбүтүн ырыа нөҥүө үллэстэр идэлээхпит. Ырыа тылынан ойуулуур-дьүһүннүүр дьоҕурбутун сайыннарабыт, төрөөбүт төрүт тылбытын кэлэр көлүөнэ ыччакка тиэрдэбит, байытабыт, хаҥатабыт, кэҥэтэбит.

Дэгэрэҥ тэтимэ айан тэтиминэн ылланар, онтон саха былыр-былыргыттан айанньыт омугунан биллэр, айанныыр көлөтө сүрүннээн дьөһөгөй, онон этэргэ дылы “һай-һат” саҕаттан саҕыллан тыл-өс наарданан-сааһыланан, айан тэтимигэр киирэн дорҕоон дэгэтигэр бигэнэн, киэргэтиллэр, ситэриллэр. Норуот ырыатыттан уратыта кылыһах суоҕун кэриэтэ, ол эрэн эйээрэн иһиллэр дорҕооннорунан киэргэтиллэр. Билиҥҥи кэмҥэ, бу күннэргэ сахабыт тыла олус судургутуйан кэпсэтиигэ-сэһэргэһиигэ “кэллэ, барда, көрдө, иһиттэ” эрэ диэҥҥэ кубулуйбута кистэлэҥ буолбатах. Ойуулаан-дьүһүннээн кэпсиир, өйдөтөр дьону “оо, дьэ көннөрү кэллэ, турар диэҕин” да диэччилэр бааллар. Оттон СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Б.Ф. Неустроев – Мандар Уус бэлиэтээбитинэн “ойуулуур тыла суох ырыабыт сэбирдэҕэ суох хатыҥ, сибэккитэ суох сыһыы, ат баайыллыбат сэргэтин курдук буолар”. Онтон ойуу тыла төрүт тылбыт сөлөгөйө-сүөгэйэ, бараммат баайа, түгэҕэ биллибэт дириҥ далайа, кэрэтитэр киэргэлэ. Саха омук олох төрдүн Ай уонна Дьай диэн ылынар эбит буоллахпытына, ол аата биһиги айар-тутар эйгэ хайа баҕарар хайысхатынан иитии-үөрэтии, тылбытын үйэтитии, сайыннарыы суолугар үктэннэрэбит.

Дьэ, бу үөһээ этиллибити барытын анааран, ырытан туран Хатастааҕы “Тускул” КК уонна Х.Максимов аатынан пуонданы кытта бииргэ үлэлээһин чэрчитинэн үүнэр-сайдар Хатаспытыгар маҥнайгытын “Дэгэрэҥ тэтимигэр уйдаран” диэн күрэҕи тэрийэн ыыттылар. Бырайыак ааптара дэгэрэҥ ырыа эйгэтин бэриниилээх, эрэллээх сырдатааччыта, уһуйааччыта, тарҕатааччыта “Тускул” КК исписэлииһэ Николай Васильевич Протасов буолар. Күрэх дэгэрэҥи үөрэтии, ырытыы, инникитин торумнааһын түмүгэр ырыаны кытта үҥкүүнү (Н.Терютин саҕалааһынын өйөөн-өйдөөн) тэҥҥэ тутуохха диэн санааттан дэгэрэҥ ырыаҕа, дэгэрэҥ үҥкүүгэ ыытылынна. Бырайыак олоххо киириитин “Тускуллар” бары биир иллээх-эйэлээх ыал курдук сүбэлэһэн-сөбүлэһэн, түбүгүрэн, сүүрэн-көтөн, кэпсэтэн, булан-талан, үлэни үллэстэн тэрээһин биир тыынынан ыытылынна.

Кэлбит ыалдьыттары сарсыардаттан сип-сибилигин буспут итии алаадьынан дыргыл сытынан көрсөн тэрийээччилэр даҕаны, кыттааччылар даҕаны икки ардыларыгар сылаас сыһыан, истиҥ санаа үөскээтэ. Бу түгэҥҥэ төрүт дьоммут барахсаттар мындыр санаалара, үтүө үгэстэрэ күн бүгүн даҕаны тоҕоостооҕун астына саныыгын. Манна түгэнинэн туһанан “Тускул” КК “Төрүт ас” түмсүүтүн далбардарыгар махталбытын тиэрдиэхпит этэ. Маҥнайгынан ыытыллар диэтэххэ, күрэхпит географията кырата суоҕуттан үөрдүбүт – 13 улуус, Дьокуускай куорат, Хатас, Табаҕа(Дьокуускай) араас көлүөнэ дьоно түмсэн ырыа ыллам ыллыгынан кэрэ эйгэтигэр, сүрэх-дууһа уоскулаҥар киирдилэр. Хайа баҕарар салайааччы күрэххэ бэлэмнэнэригэр инники буолбуту анааран, онтон өссө хайдах тупсуохха, атыны, сонуну киллэрэн сэргэхситиэххэ, сэргэхсийиэххэ диэн санаалаах буолар. Бу тыын күрэххэ баар, кыттааччылар кыһаллыбыттара, бэлэмнэммиттэрэ өтө көстөр. Ол тэрийээччилэри даҕаны, сыаналааччылары даҕаны үөрдэр суол! Сонун көстүү тугуй диир буоллахха доҕуһуол өттүгэр үлэ күүскэ бара турара дьэҥкэтик көһүннэ. Дьэ манна ырыа мыырайыылаах кырыымпа арааһа кыҥкыныы туойда онно дьаҕа, сиксиир, күпсүүр эбиллэн ыллааччы дьиҥ чахчы сахалыы турукка киирэн дорҕоонноохтук, дьоһуннук ыллаата, матыыбы дэгэтинэн киэргэттэ, айар айан аартыгын арыйда. Доҕуһуола суох олох тыыннаах, эт куолаһынан холонооччу да баар.

Ханнык баҕарар күрэх дьүүллүүр сүбэ састаабыттан, кини таһымыттан улахан тутулуктаах. Үөрүөхпүт туһугар бу хайысхаҕа таһыммыт үрдүк онон ирдэбил да биир оччо таһымнаах. Кинилэр кимнээхтэрий? Максимов Иннокентий Христофорович – СӨ РФ уонна СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна, РФ уонна СӨ үлэ бэтэрээнэ, Христофора Максимов аатынан пуонда дириэктэрэ. Көлүөнэ ситимин чиэстээхтик, үтүө суобастаахтык, кимиэхэ баҕарар холобур буолардыы үрдүктүк тута сылдьар сырдык, ыраас ыралаах үтүөкэннээх убаастабыллаах, ытыктанар киһибит. Дириҥ билиилээх,киэҥ көрүүлээх, дэгиттэр талааннаах, ырытар, анаарар өттүгэр олус күүстээх Адамова Саргылана Саввична-Алтан Кыыс – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Р.Ф театральнай диэйэтэллэрин сойууһун бырабылыанньатын чилиэнэ, СӨ геокультурнай сайдыытын үнүстүтүүтүн сүрүннүүр испсэлииһэ. Кини дьүүлүүр сүбэҕэ баара сайдыан-үүнүөн баҕалаахха олус туһалаах диэн бэлиэтиэххэ сөп. Элбэхтик үлэлээн, тиритэн-хорутан, түһүүлээх-тахсыылаах түһүмэхтэри ааһан, сайдыы-үүнүү аартыгар үктэммит, сыыһалары-халтылары ыраастаан, буһан-хатан, ырыаҕа дириҥник киирэн, толорор айымньыларыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, ааптар айымньытын сүрүн идиэйэтин, ис хоһоонун тутуһан туран бэйэтин эйгэтин киллэрэргэ табыгастаахтык үлэлии сылдьар Новоприезжий Василий Васильевич. Кини Киристэпииэл Махсыымап төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтиир «Күн таптала» ырыа ыһыаҕын Кылаан кыайыылааҕа, “Саха” НКИХ 2017 «Үрдэл» национальный музыкальный бириэмийэ кыайыылааҕа, Өймөкөөҥҥө 2023 с. буолбут «Олоҥхо ыһыаҕын» дэгэрэҥ ырыа күрэҕин Кылаан бириис хаһаайына. Бу үгүс элбэх күрэхтэртэн саамайдарын уонна дэгэрэҥҥэ сыһыаннааҕын суруйдубут. Үҥкүүнү өттүгэр үлэлэспит Винокурова Диана Дмитриевна – Хаҥалас улууһун Булгунньахтаах улууһун оҕо ускуустубатын оскуолатын хореогрфияҕа уһуйааччыта, Аграфена Дмитриевна Макарова аатынан Дьокуускайдааҕы култуура колледжын уонна Улан –Удэ куоракка Илин Сибиирдээҕи култуура институтун хореографияҕа отделениеларын выпускницата, Аграфена Дмитриевна Макарова аатынан Дьокуускайдааҕы култуура колледж “Күн Өркөн” бириэмийэтин лауреата, “Өркөн” норуодунай ансаамбыл солистката, Постникова Айыына Николаевна – Хатастааҕы оҕо ускуустубаларын оскуолатын хореогрфияҕа учуутала. Саха үҥкүүтүн аатырдыбыт “Аар Аартык”, “Оҕо саас” үҥкүү ансаамбылларын састаабыгар киирэн араас дойдулары кэрийбитэ. Корякина Илона Евгеньевна — Хатастааҕы оҕо ускуустубаларын оскуолатын хореогрфияҕа . Аграфена Дмитриевна Макарова аатынан Дьокуускайдааҕы култуура колледжын “Өркөн” норуодунай ансаамбыл солистката, Норуоттар икки ардыларынааҕы “Терпсихора бырааһынньыга” конкурсун Кылаан кыайыылааҕа, Терпсихора анал аат хаһаайката, Света Пестерева аатына бириэмийэ лауреата. Омос көрдөххө кыргыттар эдэрдэр, улахан ааттара суох курдук эрээри кинилэр бары олох кыра эрдэхтэриттэн үҥкүү эйгэтин дьиҥ чахчы эттэринэн-хааннарынан, өйдөрүнэн-санааларынан билбит уонна саха , ырыатыгар күүскэ, дириҥник сомсон үлэлэһэр күүстээх уһуйааччылардаах Аграфена Дмитриевна Макарова аатынан Дьокуускайдааҕы култуура колледжын бүтэрбит буоланнар бу эйгэни субу бүгүн эрэ көрөр буолбатахтар.

Маннык күрэхтэр, көрсүһүүлэр биир улахан уонна олус туһалаах хайысхалара ырытыһыы, сааһыланыы, сүбэлэһии-амалаһыы, итэҕэһи-быһаҕаһы ыйыы-кэрдии, үлэ-хамнас инники барылын, торумун билиһиннэрии буолар. Манна толорооччулар, салайааччылар хайаан даҕаны сылдьар үгэстэниэхтэрин наада. Бу да сырыыга оннук буолла. Сүрдээх үчүгэй сүбэлэр-амалар, ыйыылар-кэрдиилэр, туһуламмыт этиилэр буоллулар. Элбэхтэн талан этэр буоллахха Саргылана Саввична бэлиэтээһиннэриттэн:

— Ордук үөрэрим салайааччылар хасыһан, дириҥэтэн үөрэтэллэрин түмүгэр бу күрэххэ Христофор Максимов 16 ырыата ылланна, ол иһигэр ылламматах ырыалара бааллар. Туох кистэлэ кэлиэй, саҕалыырбыт саҕана күрэх тухары 3-4 ырыаны алаадьы курдук эргитэ сылдьан истэр түгэннэрбит эмиэ бааллара. Өссө биири сэргии-кэрэхсии бэлиэтиэм этэ – доҕуһуол өттүгэр. Тыыннаах доҕуһуол баара күрэхпитин киэргэттэ, кэҥэттэ, таһымын үрдэттэ. Өссө биири сүбэлиэм этэ ансаамбылларга даҕаны, биирдиилээн даҕаны толорооччуларга – күрэххэ кыттарга попуррины ылбат ордук. Сыаналыырга да, айымньыны бэйэтин кытта да үлэлэһэргэ биирэ ордук.

Иннокентий Христофорович:

— Ордук астына-дуоһуйа бэлиэтиирим пуондаттан кынаттанан тахсыбыт оҕолор бэйэлэрэ уһуйааччы буолбуттар, аны бэйэлэрэ устуудьуйалаахтар, а.э. айымньы барыта кинилэр илиилэрин иһигэр буһан-хатан, ситэриллэн-хоторуллан тахсар — Матвеева Мичийэ Николаевна, Максим Григорьев, Николай Протасов уо.д.а. Куоракка көһөн кэлэн сахалыы саҥаҕа ырыа нөҥүө көлүөнэ ыччаты, оҕолору кытта үлэлэһии баран эрэрэ эмиэ үчүгэй.

Вилена Константинова (“Тускул” КК уус-уран салайааччыта):

— Дэгэрэҥ эйгэтэ, дэгэрэҥи кытта үлэ биһиэхэ Николай Васильевич кэлиэҕиттэн күүскэ киирдэ.Биһиги онтон үөрэбит эрэ, саҥа хайысха, сонун көрүүлэр, саҥа былааннар. Үөрүөхпүт туһугар дэгэрэҥи биһириир, кэрэхсиир дьоннор нэһилиэкпитигэр элбэхтэр, о.э. саҥа дьон, саҥа үүнэр-сайдар саҕахтар арыллыахтара. Тускуллар биир күүстээх өрүппүт ханнык да үлэ буоллун кэлэктиип хас биирдии үлэһитэ эйиэнэ-миэнэ диэн араарсыбакка бары бэйэ бэйэбитин ситэрсэн биэрэн үлэлэһэбит.

Валентин Чепалов (“Тускул” КК дириэктэрэ):

— Сүрдээх кэскиллээх кэпсэтиилэр буоллулар, инникигэ былаан оҥоһулунна. Саха дьонун сиэринэн барытын ыһа-тоҕо кэпсээбэппит. Арай быһа тарыйан эттэххэ бу хайысхаҕа олох киэҥник ылсан үлэлэһэргэ научнай-практическай хайысханы хамсатарга уонна норуодунай театрбыт бэйэтин кылаатын киллэрэригэр кыах бэриллиэн сөптөөх сүрдээх үчүгэй этии киирбитин быһа тардан этиэхпин сөп. Бу үлэ барыта торумнаммытын курдук бардаҕына сахалыы саҥабыт сатарыа, төрөөбүт тылбыт түөрэҕэ хамсаабатын туһугар үлэ күүһүрүө диэн эрэнэбит.

Николай Протасов (“Тускул” КК “Дэгэрэҥ ырыа дьэргэлгэнэ” түмсүү салайааччыта:

— Санаабыппыт сатанна, торумнаабыппыт туолла диэн хайдах эрэ ис испиттэн үлэттэн үөрүүнү билэн, долгуйан турабын. Махталым бииргэ үлэлиир кэлэктииппэр, дьиэ-кэргэммэр уонна үөрэппит оҕолорбор. Оҕолорбор диибин даҕаны кинилэр билигин бэйэлэрэ дьоһун дьоннор. (мичээрдиир) – ким эрэ дьарыктыыр оҕолорун аҕалла, ким эрэ кэлэн көмөлөһөбүн дуо, туох көмө нааданый диэн кэлэн кэнсиэр ыытыһан, этэн-тыынан барда, ким эрэ кэлэн видеоҕа устан, репортаж оҥорон барда. Учууталга онтон ордук үчүгэй туох баара буолуой…

Дьэ уонна күрэх аата күрэх онон кыайыылаахтары билиһиннэрэрбин көҥүллээҥ —

11-17 диэри саастаахтарга

1 истиэпэннээх лауреат — Матвеев Даниель, Дьокуускай куорат салайааччы Мичийэ Матвеева
2 истиэпэннээх лауреат — Матвеев Юлиан Дьокуускай куорат салайааччы Мичийэ Матвеева
3 истиэпэннээх лауреат — Лебедева Ксения, Дьокуускай куорат салайааччы Мичийэ Матвеева

Анал ааттар
Кэскиллээх ырыаһыт — Колосова Варвара, Хатас нэһилиэгэ, салайааччы Николай Протасов
Кэскиллээх ырыаһыт — Тихонова Лилия, Дьокуускай куорат , салайааччы Максим Григорьев
Кэскиллээх ырыаһыт — Кириллова Кюннэй, Дьокуускай куорат салайааччы Максим Григорьев

Михаил Сивцев анал бирииһэ – Иванов Сарыал – Хатас нэһилиэгэ салайааччы Николай Протасов

18-35 сааһыгар диэри
1 истиэпэннээх лауреат уонна «Пудов продакшн» Пудов Рустам Ахмедовичтан клип уһуллуутугар сертификат — Орлова Варвара Гаврильевна, Чурапчы улууһа, Чурапчы сэл
2 истиэпэннээх лауреат — Карманов Александр Андреевич – Амма улууһа, Сатаҕай нэһилиэгэ
3 истиэпэннээх лауреат — Петров Василий Иннокентьевич –Ньурба улууһа, Маар нэһилиэгэ
ДИПЛОМ уонна Христофор Максимов фондатын үрүҥ көмүс бэлиэтэ — Павлов Рустам Васильевич, Оленексий улус

36 сааһыттан үөһээ
1 истиэпэннээх лауреат — Руфова Наталья Ивановна, Хатас нэһилиэгэ, салайааччы Николай Протасов
2 истиэпэннээх лауреат — Ануфрьев Николай Афанасьевич, Чурапчы улууһа, Чакыр нэһилиэгэ
3 истиэпэннээх лауреат — Баишева Зоя Ивановна, Хатас нэһилиэгэ, салайааччы Николай Протасов

ДИПЛОМ уонна Христофор Максимов фондатын үрүҥ көмүс бэлиэтэ — Капитонова Ольга Львовна, Хатас нэһилиэгэ салайааччы Николай Протасов

ДИПЛОМ уонна Христофор Максимов фондатын үрүҥ көмүс бэлиэтэ — Быйацнаах Ичээнэ Баай кыыьа, с. Хатассы, сал. Николай Протасов

ДИПЛОМ уонна Христофор Максимов фондатын үрүҥ көмүс бэлиэтэ — Гуляев Анатолий Ильич — Орто-Халыма улууһа, Эбээх нэһилиэгэ
Диплом — Борисов Николай Семенович, Үөһээ-Бүлүү улууһа
Диплом — Игнатьев Василий Николаевич, Үөһээ-Бүлүү улууһа

Фольклорный ансамбль
ДИПЛОМ уонна Христофор Максимов фондатын үрүҥ көмүс бэлиэтэ — «Сарыада» фольклорный ансамбль, Дьокуускай куорат, салайааччы Сивцева Наталия Петровна
ДИПЛОМ уонна Христофор Максимов фондатын үрүҥ көмүс бэлиэтэ — «Татыйык» фольклорный ансамбль, Уус-Алдан улууһа, Тумул нэһилиэгэ, сал. Габышева Татьяна Гаврильевна
ДИПЛОМ уонна Христофор Максимов фондатын үрүҥ көмүс бэлиэтэ — Трио «Долуо», с. Хатас нэһилиэгэ салайааччы Николай Протасов
«Бастын салайааччы» анал аат уонна Христофор Максимов фондатын үрүҥ көмүс бэлиэтэ — Матвеева Мичийэ Николаевна, Дьокуускай куорат
ГРАН – ПРИ — Филиппова Наталия Сергеевна, с. Хатассы, сал. Николай Протасов

«Дэгэрэҥ тэтимигэр уйдаран» — I аһаҕас өрөспүүбүлүкэтээҕи дэгэрэҥ ырыа уонна үҥкүү күрэҕин түүгэ (үҥкүү көрүҥэ)

7-10 сааһыгар диэри
3 истиэпэннээх лауреат
«Кыталык» үҥкүү норуодунай үҥкүү ансаамбыла , Арассыыйа үтүөлээх айар кэлэктиибэ, Майа нэһилиэгэ, Мэҥэ-Хаҥалас улууһа, салайааччы Ноева Майя Дмитриевна
Диплом
«Северные звездочки» үҥкүү кэлэктиибэ, Дьокуускай к., Ф.И.Авдеева аатынан оҕо дыбарыаһа, салайааччы Попова Надежда Андреевна

11-17сааһыгар диэри
1 истиэпэннээх лауреат «Рябинушка» үҥкүү кэлэктиибэ Табаҕа нэһилиэгэ, салайааччы Лебедкина Наталья Николаевна
2 истиэпэннээх лауреат Дуэт Колосова Варвара, Васильева Виолетта,Хатас нэһилиэгэ, салайааччы Дайаана Иванова
3 истиэпэннээх лауреат «Түһүлгэ киэргэлэ» үҥкүү кэлэктиибэ, Ньурба улууһа,Антоновка нэһилиэгэ салайааччылар Васильева Наталья Егоровна, Чумпуров Роман Тимурович
«Үнкүү ис хоһоонун арыйыы» анал аат — норуодунай үҥкүү ансаамбыла , Арассыыйа үтүөлээх айар кэлэктиибэ, Майа нэһилиэгэ, Мэҥэ-Хаҥалас улууһа, салайааччы Соловьева Александра Петровна, Винокуров Василий Павлович туруоруута.

18-35 сааһыгар диэри
1 истиэпэннээх лауреат —
«Ситим» норуодунай ансаамбыл, Дьокуускай к, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ, салайааччы Попова Надежда Андреевна, педагог Горохов Альберт Семенович
2 истиэпэннээх лауреат
«Тускул» үҥкүү кэлэктиибэ, Хатас нэһилиэгэ, салайааччы Дайаана Иванова
2 истиэпэннээх лауреат
Антонова Айталина Альбертовна, Мэнэ – Ханалас улууһа, Хаптаҕай нэһилиэгэ
3 истиэпэннээх лауреат
«Чөмчүүк» ыччат үҥкүү ансаамбыла, Нам улууһа, Бөтүҥ нэһилиэгэ, сал. Мария Гаврильевна

36 сааһыттан үөһээ
1 истиэпэннээх лауреат — «Айхал» үҥкүү ансаамбыла, Хатас нэһилиэгэ, салайааччы Татьяна Жиркова, хореограф Дайаана Иванова
2 истиэпэннээх лауреат -Лауреат – “Көмүс күһүн” бэтэрээннэр үҥкүү бөлөҕө, Дьокуускай куорат 3 көлүөнэ оскуолата салайааччы Августа Алексеевна Москвитина
3 истиэпэннээх лауреат — «Сатабыл» ункуу ансаамбыла, Хатас нэһилиэгэ, салайааччы Вилена Константинова, хореограф Дайаана Иванова
Диплом
1. «Нарыйа» үҥкүү бөлөҕө Кэбээйи улууһа, Куокуй нэһилиэгэ, салайааччы Полятинская Сардана Даниловна
2. «Далбар» үҥкүү ансаамбыла, Сунтаар улууһа, Тойбохой нэһилиэгэ, салайааччы Семенова Мария Николаевна

Наталья Руфова Хатас ахсынньы 2024 сыл