Дьэһиэйгэ “Саха сирин” ааҕаллар

Бу күннэргэ социальнай ситиминэн үөрүүлээх сонуну туттубут. Красноярскай кыраайга Дьэһиэй бөһүөлэгин олохтоохторо “Саха сирэ” уонна “Якутия” хаһыаттары туппут, үөрбүт-көппүт хаартыскалара тигинээн кэллэ. Сиһилии билсээри, Дьэһиэй дьаһалтатын исписэлииһэ Боотулу Туйаараҕа эрийэ сырыттыбыт.

– Бэҕэһээ буостанан икки бакыат сибиэһэй хаһыаттары тутан олоробут. Хаһыаттар кэнники тахсыбыт 4 нүөмэрдэрэ кэлбиттэр. Саха сирин сонуннарын, тугунан тыынан олороллорун астына аахтыбыт. Хаһыаттары дьаһалтаҕа уурбуппут, биллэрбиппит, ону кэлэн ылаллар. Олус интэ­риэһиргииллэр, үөрэллэр. Ый аайы тутуохпут диэн үөрэллэр. Биһиэхэ үксүн саастаах дьоммут сахалыы ааҕаллар. Ол эрээри, сатаан аахпат да дьон олус интэриэһиргээн кэлэн көрөллөр-истэллэр.

Быйыл Дьэһиэй бөһүөлэгэ тэриллибитэ 395 сылын туол­бут үбүлүөйдээх ыһыаҕар Саха сириттэн улахан дэлэгээссийэ кэлэн барбыта. Ол кэнниттэн СӨ бырабыыталыстыбата сахалыы хаһыаттары, кинигэлэри ыытыахпыт диэн эрэннэрбитин толорон, бу тутан олоробут.

– Туйаара, ыһыах хайдах ааспытай, ол туһунан кэпсии түһүөҥ дуо?

– Үбүлүөйдээх ыһыах олус үчүгэйдик ааспыта. Кэнники сылларга ыһыах буолара эрээри, бу улахан ыһыахха бары сиэрин-туомун толорон, алгыс, оһуохай, күрэхтэһии ыытыллан, дьон олус астыммыттара. Саха эстрадатын артыыс­тара кэлэн кэнсиэртээбиттэрэ. “Тыгын Дархан” киинэни көрдөрбүттэрэ. Дьоммут билиҥҥэ диэри астына ахталлар, саныыллар. “Саха” НКИХ үлэһиттэрэ кэлэн устубуттара, биэриини көрбүккүт буолуо. Тэлэбиидэнньэ үлэһиттэрэ биһиэхэ быйыл иккитэ кэлэ сырыттылар.

– Саха тэлэбиидэнньэтэ эһиэхэ көстөр дуо?

– Интэриниэппит мөлтөх. “Вай-файдаах” дьон интэриниэтинэн холбонон, саайт­ка, “ютубка” киирэн, эбэтэр, “Радуга”, “НТВ+” кабельнай ханаалларга эрэ көрүөхтэрин сөп. Үгүстэргэ көстүбэт.

Саха сирин кытта сибээс күүһүрэр

– Биһиэхэ номнуо күһүн буолла, сөрүүдүйдэ. Ыаллар уһуйааҥҥа, оскуолаҕа бэлэмнэнэллэр. Алын сүһүөх кылаастарга саха тылын үөрэтэллэр. Дьокуускайтан сахалыы учуобунньуктары, кинигэлэри ыыппыттара. Быйыл оскуоланы бүтэрээчилэртэн үс оҕо Дьокуускайга, сорохтор Красноярскайга үөрэххэ киирдилэр. Дьокуускайга аймахтара бааллар, холобур, Эспектэр.

– Суол-иис хайдаҕый?

– Тура диэн оройуоммут киинигэр бөртөлүөт көтөр. 3 чаас кэриҥэ көтөн тии­йэбит. Онтон сөмөлүөтүнэн Красноярскайга диэри эмиэ 2,5 чаас көтөбүт. Билиэт сыаната Тураҕа диэри 10 тыһыынча солкуобай, кыраай киинигэр диэри 14-15 тыһыынча солкуобай. Биһиги маннык айанныырга үөрэнэн хаалбыппыт. Кыһыҥҥы суол аһылыннаҕына, аһы-үөлү, тутуу матыры­йаалларын, о.д.а. тиэйэн аҕалаллар.

Урут сэбиэскэй кэмҥэ Өлөөнү кытта быһа сырыы баар этэ. Сөмөлүөт быһа көтөрө, “Буранынан” да сылдьаллара. Өлөөҥҥө урууларбыт элбэхтэр. Онон быһа көтөр сырыы сөргүтүллэрэ буоллар, бэрт буолуо этэ.

Мин бэйэм Дьокуускайга үөрэммитим, олоро, үлэлии сылдьыбытым. Ийэм, балтыларым, бырааттарым онно олороллор. Кэргэн тахсан, 2 оҕолонон баран, төрөөбүт дойдубар үлэлии-хамсыы кэлбитим.

– Туйаара Степановна, кэнники сылларга Саха сирин кытта сибээс күүһүрэн эрэр диэххэ сөп дуо?

– Оннук, биэс, уон сыл­лааҕыта сибээс суоҕун кэриэтэ этэ. Кэлин куйаар ситимэ холбонон да, түргэтээбитэ буолуо. Дьон-сэргэ үөрэр, кэтэһэр.

Түөрт үйэ тухары

Уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ нэлэмэн, кэрэ көстүүлээх, өлгөм бултаах-балыктаах Дьэһиэй эбэ кытылыгар Мангазея хаһаактара 1628 сыллаахха остуруок туппуттара. Бу сылтан Дьэһиэй бөһүөлэгэ олохтоммутунан ааҕыллар.

Бу 400-тэн тахса сыллааҕыта Дьэһиэйгэ Өспөх, Оһоҕостоох, Чордуу, Бэти, Боотулуу, Үөдэй (Уодай), Маймаҕа аҕа уустара тиийэн олохсуйан, үйэлэр тухары сүтэрбэккэ, саха үгэһин, сиэрин-туомун, тылын-өһүн илдьэ сылдьаллара сөхтөрөр. Оннооҕор араспаанньалара нууччалыы сурулларынан Маймага, Эспек, Ботулу, Осогосток, Бети, Чарду диэннэр. Билигин 700-тэн тахса киһи олорор. 2020 сыллаахха “МТС” сибээһэ киирбитэ.

Урут табаны иитэр этилэрэ, билигин сүрүннээн булдунан, балыгынан дьарыктаналлар. Дьэһиэй эбэ элбэх балыктаах күөл. Онон балыктан, кыыл таба этиттэн элбэх бүлүүдэлэри астыыллар.

Дьэһиэйтэн оройуон киинигэр диэри 46 көс, кыраай киинэ Красноярскай куоракка диэри быһа көттөххө, 150 көс кэриҥэ, сиринэн бардахха, 300 көс (3000 км) кэриҥэ.

2010 сыллаахха оскуола умайан хаалбыта. Саха сириттэн саха тылын үөрэтэр икки учуутал баран үлэлии сылдьыбыта. Онтон 2015 сыллаахха таас оскуола тутуллубута. Оскуолаҕа сүүстэн тахса оҕо үөрэнэр. Саха тылын факультатив быһыытынан үөрэтэллэр. Дьокуускайтан тиийбит учуобунньуктар уустуктарын бэлиэтииллэр, онон оҕону үөрэтэргэ судургу соҕустук оҥоһуллубут кинигэлэр наадаларын этэллэр.

Быйыл Саха сириттэн улахан дэлэгээссийэ баран, бииргэ үлэлэһэргэ, ойдом олорор биир дойдулаахтарбытыгар көмөлөһөргө кэпсэтиилэр, сөбүлэһиилэр түһэрсиллибиттэрэ.