“Дьиэ кэргэн тутула – сылаас сыһыан, истиҥ таптал”

Ыам ыйын 15 күнүгэр Дьиэ кэргэн аан дойдутааҕы күнэ бэлиэтэнэр. Дьиэ кэргэн киһи олоҕор, уопсастыба сайдыытыгар сүдү оруоллаах. Саха сиригэр холобур буолар, кэскили тэнитэр ыаллар элбэхтэр. Мэҥэ Хаҥалас улууһун Аллараа Бэстээх бөһүөлэгэр элбэх оҕолоох, өбүгэ сиэринэн оҕолорун иитэр саха сайдам ыала Колесовтар олороллор.

Ыал ийэтэ, талба талааннаах, айар куттаах Аксиния Николаевна Степанова 1985 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас улууһун Догдоҥо нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Оҕо сааһа Балыктаахха ааспыта, онно орто оскуоланы үөрэнэн бүтэрбитэ. Ол кэнниттэн Аграфена Дмитриевна Макарова аатынан Култуура уонна ускуустуба кэллиэһин фольклор салаатыгар үөрэммитэ.

Олох ыллыгар саҥа үктэммит кырачаан Ася улахан охсууну оҕо эрдэҕинэ билбитэ — т??????????? ??????? ???? ?????????????. ???? ????? ?????????? ???????, өрөппүттэрэ олохтон эрдэ туораабыттара. Онон Мария Дмитриевна Олесова, Николай Николаевич Прибылых диэн Балыктаах биир бастыҥ бас-көс ыалыгар, ол эбэтэр, ийэтин эдьиийигэр иитиллибитэ, киһи-хара буолбута.

— Төрөппүттэр оҕоҕо үчүгэйи эрэ баҕараллар. Киһи киһитэ буоларга иитэллэр. Ииппит дьонум “тулаайах киһи санаата күүстээх, онон туохтан да толлума, куруук инниҥ хоту баран ис” диэн үөрэппиттэрэ. Күүстээх билиини, үөрэҕи, олоххо үөрүйэҕи кинилэртэн иҥэриммитим. Оскуола саастаах оҕо кэлбитим, кэлээт, тута “ийэм, аҕам” диэн ааттаан, ылыммытым.

Ордук үлэнэн күүскэ ииппиттэрэ. Туох да үлэттэн туора туппакка, барытыгар тэбис-тэҥҥэ үлэлэтэллэр этэ, ол мин олохпор саамай улахан көмө буолбута. Билигин биир да үлэттэн толлубаппын, хара-үрүҥ үлэ диэн араарбаппын. Биир үчүгэй хаачыстыбаҕа — у????? ???лахан киһини өрө көрбөккө, кырдьаҕаска ытыктабыллаахтык сыһыаннаһарга, эйэҕэстик кэпсэтэргэ, хаһан да албыннаабат буоларга, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһөргэ такайбыттара. Сүрүн баҕа санаалара “Үөрэхтээх, үчүгэй үлэһит киһи буол” диэн этэ. Ол баҕа санааларын толорбуппуттан олус үөрэбин, — диэн Аксиния санаатын үллэстэр.

Олоҥхоһут, оһуохайдьыт, хомусчут

Аксиния Николаевна бу күннэргэ ыраах сиртэн ситиһии ындыылаах, кыайыы көтөллөөх кэллэ. Узбекистаҥҥа Хива куоракка түүрдэр култуурунай пуорумнарын чэрчитинэн, төрдүс төгүлүн ыытыллыбыт аан дойдутааҕы “Бахши” (Бахсы) бэстибээлгэ кыттан, 3‑с миэстэни ылла. Арассыыйаттан соҕотох бэрэстэбиитэл буолан, 40 дойдуттан 3 бастыҥ этээччи иһигэр киирдэ. Кини эһээтэ Николай Степанов‑Ноорой “Күн Эрили” олоҥхотун толорбута.

Аксиния Николаевна — оһуохай Дархан этээччитэ, хомусчут, фольклор ансаамбылын салайааччы, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Олоҥхо-баттл” кыайыылааҕа.

— Маннык улахан түһүлгэҕэ аан бастакыбын кытынным. Бахши диэн, судургутук эттэххэ, бу норуоттар олоҥхолоро эбит. Биһиги олоҥхобут (эпоспыт) кинилэргэ Бахши дэнэр. Арда Хива диэн былыргы куораттарыгар буолла. Сүрдээх кыраһыабай, үчүгэй куорат, ыалдьытымсах, эйэҕэс норуот эбит. Бу улахан тэрээһин икки хайысханан: бэстибээл уонна научнай-практическай кэмпириэнсийэ буолла. Барыта 40‑чэ дойду кытынна.

Бу бэстибээлгэ Саха сириттэн соҕотох кытта сылдьабын дии санаабытым, отой да бүтүн Арассыыйаттан соҕотох кытта кэлбит эбиппин. Онон өссө үрдүк эппиэтинэс этэ, олус долгуйбутум уонна 3 бастыҥ олоҥхоһут иһигэр киирэн, 3‑с миэстэ буолан, үөрүүм өссө үрдээбитэ. Бу улахан күрэскэ кытыннара илдьибит салайааччыбар, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Гавриил Колесов аатынан Олоҥхо дьиэтин дириэктэрэ Евдокия Николаевна Ивановаҕа муҥура суох махтанабын. Мин маннык үчүгэй салайааччыга түбэспит дьоллоохпун, — диэн Аксиния Николаевна кэпсээтэ.

“Оҕолорбутун бэйэбит холобурбутунан иитэбит”

Кэргэнэ Василий Константиновичтыын түөрт оҕону төрөтөн, иитэн, улаатыннартаан эрэллэр. Саха ыалын сиэринэн, оҕолорун тапталынан такайан, олоххо үөрүйэхтэри иҥэрэн, сахалыы сиэргэ-майгыга иитэллэр. Аҕалара “Адонис” суол сулууспатыгар суоппардыыр.

— Улахан уолбут быйыл Аллараа Бэстээх 1‑кы нүөмэрдээх орто оскуолатын 11‑с кылааһын үөрэнээччитэ, быйыл оскуоланы бүтэрэр эппиэттээх сыла. Бары хайысханан, ордук успуорт өттүгэр утумнаан дьарыктанар, оскуолатыгар актыбыыс, ыытааччы бэрдэ. Улахан кыыс 8‑с кылаас үөрэнээччитэ. Бэйэм курдук фольклорунан дьарыктанар, эмиэ оскуола актыбыыһа. Кыра уол 2‑с кылааска үөрэнэр. Бэйэбин батыһыннаран, олоҥхоҕо үөрэтэбин, ыллатабын, элбэх куонкурустарга кытыннарабын. Кыра кыыспыт — уһуйаан иитиллээччитэ.

Онно-манна кытта барар түгэннэрбэр кэргэним куруук өйүүр. Дьиэни-уоту, оҕолорун көрө хаалар. Барарбын-кэлэрбин хаһан да бопсубат. Култуура үлэһитэ буоламмын, үлэм кэлиилээх-барыылаах, үгүс түбүктээх, онно саамай күүстээх өйөбүлүнэн кэргэним уонна оҕолорум буолаллар. Кэргэним ийэтэ, эбээбит Варвара Николаевна күүс-көмө буоларыгар махтанабын.

Оҕолорбут ситиһиилэрин ыһа-тоҕо, аан дойдуну биир гына кэпсээбэппит. Сэмэй соҕустук иитэбит. Саха сэмэй, оҕолорун үтүөтүнэн киһиргэс оҥостубат. Оҕолорбут үөрэхтээх, үчүгэй үлэһит дьон буолалларын баҕарабыт. Куһаҕан дьаллыгы батыһымаҥ, дьоҥҥо истиҥник сыһыаннаһыҥ диэн үөрэтэбит. Наһаа бастыҥ, наһаа мөлтөх буолумаҥ, ортотунан сылдьыҥ диибит. Киһиргээмэҥ, киэбиримэҥ, албыннаамаҥ, уорумаҥ, дьоҥҥо куруубайдаамаҥ диэн куруук этэбит. Биһиги дьиэ кэргэн чөл олоҕу тутуһабыт, оҕолорбутун бэйэбит холобурбутунан иитэбит.

“Олоҥхону үөрэтэр оҕо бары өттүнэн сайдыылаах”

— Аныгы ийэ барытын хайдах ситиһэрий, үлэтин, дьиэтин дьүөрэлиирий?

— Ол барыта бэйэтиттэн эрэ тутулуктаах буоллаҕа дии. Манна эмиэ төрөппүттэрин иитиилэрэ улахан оруоллаах. Киһи бириэмэтин аттарына үөрэниэхтээх. Бүгүн маны оҥоруом, итини ситиһиэм, онно баран кэлиэм, манна барыам, оҕолорбор ас астыам диэн барытын былаанныыгын. Киһи инники олоҕун, күнүн-дьылын былааннаан олордоҕуна, барытын ситиһэр буоллаҕа…

— Оҕолорго, саамай сүрүнэ, тугу иҥэриэххэ нааданый?

— Оҕолорго ийэ, аҕа истиҥ сыһыанын, тапталын иҥэриэххэ наада. Төрөппүт өттүттэн күүстээх өйөбүл баар буолуохтаах. Оҕоҕо, саамай сүрүнэ, төрөппүттэриттэн истиҥ таптал, сылаас сыһыан буоллаҕа дии. Дьиэ кэргэн төрүтэ ол. Мин санаабар, куруук үчүгэйдэрин хайҕаан, буруйдарын кыратык сэмэлээн, быһааран, наһаа атаахтаппакка, аһары кырыктаахтык мөхпөккө, ортотунан соҕус көрөн, иитиэххэ наада. Сыллатар кэмнэригэр сыллаан, куустарар кэмнэригэр кууһан. Оскуоланы бүтэрдилэр да, биһигиттэн туспа бараллар буоллаҕа. Онон кыракый оҕо буолан сылдьаллара да кэмнээх-кэрдиистээх.

Уопсайынан, олоҥхону үөрэппит, аахпыт оҕо тыл өттүнэн сайдар, мэйиитэ күүскэ үлэлиир, билиитэ-көрүүтэ кэҥиир. Дьон иннигэр кыбыстыбакка, сахалыы ыраастык саҥарар буолар.

Аксиния Николаевна — оһуохай Дархан этээччитэ, хомусчут, фольклор ансаамбылын салайааччы, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Олоҥхо-баттл” кыайыылааҕа.